زمینه‌های شکل‌گیری اسکندر ذوالقرنین در سراسطوره اسلامی

روایت اسکندر از مهم‌ترین و مبهم‌ترین الگوهای اسطوره‌ای تاریخ و فرهنگ ایران است که در سه حوزه‌ یونانی، ایرانی و اسلامی تحت‌ تاثیر جریانات کلان‌معرفتی (سراسطوره) با تغییرات گسترده‌ای مواجه شده و شکل جدیدی گرفته است. کارکرد اساطیر در سراسطوره‌ اسلامی، با وام گرفتن از اساطیر سرزمین‌های جدید به منظور تبیین و تایید مفاهیم و آموزه‌های دینی از استراتژی‌های کارآمد فرهنگی مسلمانان است. نتایج پژوهش نشان می‌دهد که فقر باورها و الگوهای اساطیری اعراب دوره‌ پیش‌اسلامی، شکل‌گیری نهضت ترجمه در سده‌های نخستین و پیدایش امواج جریان دوم هلنیسمی و نیز اسطوره‌وارگی نهفته در رفتار اسکندر، زمینه‌ها‌ی لازم را برای این هویت‌یابی، فراهم آورد و در اندک مدّتی در تفاسیر قرآنی، اسکندر با عنوان ذوالقرنین معرفی گردید. وام‌اسطوره‌ اسکندر، اگرچه در آغاز سراسطوره‌ اسلامی، مفهوم‌سازی ناب و خالصی نداشت ولی آرام‌آرام، ویژگی‌های خاصی گرفت و به واسطه‌ رمزگان‌های عموماً مذهبی، در قرون میانی به مفهومی متمایز و مستقل رسید؛ هرچند با تغییراتی، به عنوان رویکرد غالب در اسکندرشناسی تاکنون تداوم یافته است. پژوهش حاضر با روش تحلیلی ‌ ‌تطبیقی و سراسطوره‌کاوی و نگاهی مضمونی به موضوع، زمینه‌های اصلی توجّه مسلمانان به موضوع اسکندر و متغیرهای موثر در صورت‌بندی جدید این داستان را در قالب «سراسطوره‌ اسلامی» بررسی و تبیین می‌نماید.

alexander dhu al-qarnayn” as an archi-myth

alexander is one of the most important and ambiguous mythological characters of iranian history and culture that has undergone extensive changes and taken new forms under the influence of grand epistemological narratives (archi-myth) in the greek, iranian and islamic worlds. one of the efficient cultural strategies of muslims is the use of archi-myths by borrowing them from the myths of other nations in order to explain and confirm religious concepts and teachings. the results of the present research show that the poverty of mythological contents among the arabs of the pre-islamic period, the rise of the translation movement in the first a.h. centuries, the emergence of the second wave of hellenism and alexander’s mythical behaviors paved the way for the formation of a new personality of alexander in the islamic world, and alexander was introduced as dhu al-qarnayn in the interpretation texts of quran. in the world of islam, the myth of alexander did not have a clear concept at first, but it gradually found its own characteristics and through the generally religious codes, it reached an independent concept in the middle ages, which has continued with changes until now. by using analytical-comparative method, the present research at first attempts to examine archi-myths and then to find why alexander, as a archi-myth, has been center of attention for muslims.