ریخت‌شناسی اروندرود از رود اساطیری رنگها ارنگ و ائورونت تا دجله و شط‌ العرب

نام اروندرود در عرصه‌ فرهنگ و تمدن ایران‌زمین، دامنه‌ای به وسعت تاریخی آن دارد. این رود در اساطیر ایران و در کتاب مقدّس اوستا به ریخت «رنگها»، «ارنگ» و «ائورونت» نمود می‌یابد. متون دینی و تاریخی مزدیسنا به فارسی میانه در سده‌های آغازین اسلامی نام ارنگ و اروند را همان «دجله» می‌دانند. فردوسی در شاهنامه، در نبرد فریدون و ضحاک، اروندرود را به تازی «دجله» می‌خواند. دجله در سنگ نوشته‌ بیستون با نام «تیگره» نشان از پیشینه‌ تاریخی آن در دوران باستان دارد. نام «شط‌العرب» نیز در برخی متون تاریخی و ادبی برای اروندرود محل مناقشه است. این پژوهش به شیوه‌ کتابخانه‌ای و روش توصیفی تحلیلی برای نخستین بار مهم‌ترین نام‌های اروندرود را با رویکرد ریخت‌شناسی از دوران باستان تا روزگار معاصر در قالب روایات اساطیری، تاریخی و ادبی تبیین می‌نماید. بر اساس یافته‌ها، رود اساطیری رنگها و ارنگ در معنای تندوتیز همان اروندرود است که هرمزد خدای بزرگ در یک پیکرگردانی اساطیری آن را می‌آفریند و در اسطوره‌ آفرینش و باران به آن جنبه‌ قدسی و مینوی می‌بخشد. به نظر می‌رسد بیان این نام‌ها در متون اوستایی، پهلوی و حماسه‌های ملی ایرانی، به نوعی پاسداشت و احیای نام کهن و باستانی اروندرود تلقی می‌شود.

Arvandrūd; From Mythological River of Ranghā, Arang and Aurvant to Tigris and Shatta Al-Arab: A Morphologic Approach

In the history of Iranian culture and civilization, the name of Arvandrūd can be seen in different historical periods. In Iranian mythology and in the holy book Avesta, the name of this river is mentioned as &Ranghā&, &Arang& and &Aurvant&. In the early centuries of Islam, in the Mazdayasnian religious and historical texts (in Middle Persian) the name of Arang and Arvand mentioned as &Tigris&. In Shāhnāmeh and in the battle of &Fereydun and Zahak&, Ferdowsi uses the Arabic word &Tigris&. Mentioning the name of the Tigris in Behistun Inscription with the term &Tigre& indicates the historical background of the river in ancient times. Also, mentioning the name &Shatt alArab& in some historical and literary texts is controversial. Using library sources and descriptiveanalytical method and by a morphological approach, the present research, for the first time, explains the most important names of Arvandrūd from ancient times to modern times, the names which have been presented in the form of mythological, historical and literary narratives. The results show that the mythological river of & Ranghā& or &Arang& is the same as Arvandrūd and it is created by Hourmazd (Ahuramazda) in a metamorphosis; and in the myth of Creation and Rain, it takes on a sacred and divine aspect. It seems that mentioning these names in Avestan and Pahlavi texts as well as Iranian national epics is a kind of celebration and revival of the ancient name of Arvandrūd.