بررسی و نقد بن‌مایۀ اساطیری دیو در منظومۀ ویس و رامین و داستان گنبد پنجم هفت‌پیکر نظامی

اسطوره‌ها، به عنوان زیرساخت و پشتیبان فرهنگ در متون غنایی فارسی، نقش مهمی در بازنمایی خویش‌کاری شخصیت‌های روایی داشته است. در همین راستا، در روایت‌های اساطیری آفرینش، دیو و اهریمن با نقش نابودگری خود، در زیرساخت داستان سبب پس زدن شخصیت‌های اهورایی شده است. اگر از این زاویه به موضوع بنگریم، بن‌مایۀ دیو باعث غنای داستانی در هر دو منظومۀ ویس و رامین و داستان گنبد پنجم هفت‌پیکر است و هر دو شاعر با تقابل نیروهای اهریمنی و اهورایی، شوق دوگانۀ خیر و شرّ را در ژرف‌ساخت روایت برجسته‌ کرده‌اند. در هر دو منظومه، روایت‌گر می‌کوشد با گفتار و رفتار شخصیت‌ها، اخلاق و حکمت را رنگ و نمای پیروزمندانه بزند، اما پردازش و پرورش نقش دیو در ژرف‌ساخت دو منظومه، یکسان نیست. مقالۀ حاضر، با روش تحلیلی و توصیفی، می‌کوشد خویش‌کاری بن‌مایۀ اساطیری دیو، در ظاهر و بطن روایت این دو داستان را بررسی و تعیین کند. در زیرساخت اسطوره‌ای منظومۀ ویس و رامین که نبرد میان اهریمن و اهورامزداست، اخلاق و حکمت اهورایی که «شاه‌موبد» نماد آن است، در برابر عشقِ ویس و رامین شکست می‌خورد، درحالی‌که در هفت‌پیکر نظامی، خرد اشراقی (اهورایی) و روح قدسی بر اهریمن نفس چیره می‌گردد. باید یادآوری کرد که نوع نگرش شاعر و فضای اندیشگانی پیشامتن، به‌ویژه اندیشۀ زرتشتی، زروانی و مانوی حاکم بر این دو منظومه، سبب تفاوت‌هایی در تصویرپردازی‌ها و روایت‌گری‌های داستان‌ها شده است.

The Mythological Motif of the Demon in Vis o Rāmin and Haft Paykar

In Persian lyrical texts, myth, as the infrastructure of culture, plays an important role in representing the function of characters. In Iranian mythological narratives of creation and in the infrastructure of stories, the demon, as a destructive character, tries to overthrow the divine characters. In the story of Vis o Rāmin, composed in poetry by Fakhruddin As’ad Gurgani, and the fifth story of Haft Paykar, composed in poetry by Nizami Ganjavi, the character of demon has enriched the two stories. Both poets, by contrasting demonic and divine forces, have highlighted the dual of good and evil in the deepstructures of narratives. In both texts, the narrator tries to portray the characters’ morals and wisdom through their speech and behavior, but explaining of the role of demon in the deepstructures of the two stories is not the same. By using descriptive and analytical method, the present article attempts to consider the function of the theme of demon in two stories. In the mythological infrastructure of Vis o Rāmin which is a battle between Ahura Mazda and Ahriman, the love of Vis and Rāmin defeats the Ahuric wisdom and morals, while in Haft Paykar, the Ahuric wisdom prevails over Ahriman. It should be noted that the differences in the attitudes of the two poets and the influence of Zoroastrian, Zurvanite and Manichaean thoughts on these two books have led to differences in the imaginaries and narratives of the two stories.