فیل و بن‌مایه‌های اسطوره‌ای حماسی و آیینی آن در منظومه‌های حماسی ایران

شاهنامه فردوسی اثری گران‌سنگ در ادب حماسی ایران و مجموعه‌ای از فرهنگ‌ها و باورهای قوم ایرانی از دورترین زمان‌ها تا دوره فردوسی است. در شاهنامه همچنان‌که فردوسی به ظاهر روایت‌گر داستان شاهان و پهلوانان ایرانی از دوران اساطیری تا تاریخی است، با مجموعه‌ای از باورها، فرهنگ‌ها و آیین‌های مختلف نیز روبه‌رو هستیم که نقش‌آفرین آن‌ها، پهلوانان، شاهان، عناصر مختلف طبیعی و جانوران هستند. فیل از جمله این جانوران است که در قسمت‌های مختلف شاهنامه دیده می‌شود؛ از آنجا که همه بن‌مایه‌های اسطوره‌ای حماسی و آیینی مرتبط با این حیوان در شاهنامهذکر نشده است، برای رسیدن به جامعیتی کلی درباره این حیوان ناگزیر در کنار شاهنامه به بررسی دیگر منظومه‌های حماسی ایران که پس از شاهنامه و متاثر از آن سروده شده‌اند نیز پرداخته‌ایم. در این پژوهش نویسندگان با رویکرد تحلیلی تطبیقی به بررسی بن‌مایه‌های مرتبط با فیل در شاهنامهو ده منظومه حماسی (بانوگشسب‌نامه، برزونامه، بهمن‌نامه، جهانگیرنامه، سام‌نامه، شهریارنامه، فرامرزنامه، کک کوهزاد، کوش‌نامه و گرشاسپ‌نامه) پرداخته و مهم‌ترین بن‌مایه‌های مرتبط با این حیوان را استخراج، طبقه‌بندی و تحلیل نموده‌اند. از مهم‌ترین این بن‌مایه‌ها می‌توان به: اهورایی اهریمنی بودن، توتم فیل، فیل‌اوژنی پهلوان، پیکرینگی به سیمای فیل، حضور در سپاه، نقش آن در بازی‌ها، تعبیر خواب و... اشاره کرد.

Elephant and Its Ritual and MythologicalEpic Motifs in Iranian Epic Literature

Shāhnāmeh of Ferdowsi, as the valuable work of epic literature, shows collection of cultures and beliefs of Iranian people from the farthest times to the era of Ferdowsi. In this book, Ferdowsi narrates the story of Iranian kings and heroes from mythological to historical times; it is a collection of beliefs, cultures and rituals that kings, heroes, natural elements and animals are its actors. Elephant is among these actors. All the epic, mythological and ritual motifs related to elephant are not mentioned in Shāhnāmeh, so in order to achieve a comprehensive overview of the animal, inevitably, other Persian epic books, written after Shāhnāmeh and affected by it, should be studied. By using comparativeanalytical approach, the authors of the present article try to extract, classify and analyze the motifs of elephant and its related themes in Shāhnāmeh and other ten epics including Bānūgoshaspnāmeh, Borzunāmeh, Bahmannāmeh, Jahāngirnāmeh, Sāmnameh, Shahriyārnāmeh, Farāmarznāmeh, Kok koohzād, Kūshnāmeh, and Garshāspnāmeh.  The most important motifs include: AhurianAhrimanian motifs, elephant totem, killing elephant by hero, metamorphosis to elephant, presence of elephant in army, its role in games, interpretation of dreams and so on.