طلسم جمشید «نقد و بررسی بن‌مایه‌ای اسطوره‌ای در منظومه‌های پهلوانی و طومارهای نقالی با تکیه بر سام‌نامه»

گسستن فرّ از جمشید در هیئت مرغ وارغن و پیوستنش به ایزد مهر، فریدون و گرشاسپ، یکی از بنلادهای کهن اسطوره‌ای است که در اساطیر ایران، متون حماسی و طومارهای نقالی، بازتابی پررنگ دارد. بدیهی است هر بنلاد اسطوره‌ای در گذر خود از دنیای اسطوره به گسترۀ منطق‌پذیرتر حماسه متناسب با شرایط زمانی و مکانی، دستخوش دگرگونی‌هایی می‌شود تا به گونه‌ای خردباورتر در اذهان بنشیند. سپس در تطور از حماسه به ادبیات عامه نیز متناسب با ذوق و پسند مردمان دگردیسی‌هایی می‌یابد. از این رو، یک درون‌مایۀ اسطوره‌ای گاه چنان از اصل خود فاصله می‌گیرد که پی بردن به سرمنشاء آن، بسیار مشکل می‌نماید. در این جستار کوشش شده است که پیوند طلسم جمشید با گسستن فره پهلوانی او و پیوستنش به گرشاسپ در منظومه‌های پهلوانی سام‌نامه، گرشاسب‌نامه، بهمن‌نامه، فرامرزنامه، جهانگیرنامه و شهریارنامه، همچنین طومار نقالی شاهنامه، طومار هفت لشکر، طومار کهن شاهنامه فردوسی، طومار شاهنامه فردوسی، زرّین‌قبانامه و طومار سام سوار و دختر خاقان چین، مورد بررسی قرار گیرد. از دید نگارندگان، طلسم جمشید و کوشش پهلوانان سیستانی در گشودن آن و دستیابی به گنج یا شمشیر تعبیه شده در طلسم، بازنمود نمادین پیوستن فره پهلوانی جمشید به گرشاسپ است که به صورت دگردیس یافته در منظومه‌های پهلوانی و طومارهای نقالی، تبلور یافته است.

The Talisman of JamshidThe Analysis of a Mythological Theme in Heroic Poems and Storytelling Texts (Naqqali); Based on Sāmnāmeh

According to one of Iranian myths, Khvarenah (splendor or Farrah) separates from Jamshid in the disguise of a Warghan (Symorgh or falcon) and is released to Mitra, Fereydoun and Garshāsb. It is one of the ancient mythological underpinnings that has a strong reflection in Iranian mythology, epic and storytelling texts (naqqali). A mythological underpinning undergoes a variety of alterations based on the temporal and spatial context in its journey from the world of myth to the logical sphere of epic so that it would appear rational to the minds of readers. Then, in changing from epic to folk literature, has been transformed in accordance with the taste of people. Therefore, a mythological motif distances thematically from its origin to such an extent that it is difficult to locate its roots. In the present article, the attempt is made to consider the nexus of Jamishid’s talisman with separation of his Khvarenah and its releasing to Garshasb in the following heroic poems and storytelling scrolls (tumār): Sāmnāmeh, Garshāsbnāmeh, Bahmannāmeh, Farāmarznāmeh, Jahāngirnāmeh, Shahryārnāmeh, Tumar Naqqāli Shāhnāmeh, Tumār Haft Lashkar, Tumār Kohan Shāhnāme Ferdowsi, Tumār Shāhnāmeh Ferdowsi, Zarrin Qabānāmeh, Tumār Sāme Savār va Dokhtar Khāqān Chin. According to the authors of this paper, the attempts of Sistani heroes to open the talisman of Jamshid and to get the treasure or the sword embedded in the talisman are symbolic representation of releasing the heroic splendor (Khvarenah) from Jamshid to Garshāsb and it is presented as a metamorphic form in heroic poems and storytelling texts (naqqali).