بررسی سیر تحول آرای مولوی و فخررازی در مسیله جبر و اختیار

در اهمیت مسیله جبر و اختیار همین بس که حل بسیاری از مسایل کلامی بدان وابسته است و در طول تاریخ متفکران زیادی را به نظریه‌پردازی در این‌باره از جهات مختلف سوق داده است. در مقام مقایسه آرای مولوی و فخررازی در مسیله جبر و اختیار، شباهت‌ها و تفاوت‌های فراوانی را می‌توان یافت؛ از جمله اینکه هر دو از مکتب کلامی اشعری بهره جسته‌اند و به افعال انسان جبرگونه نگریسته‌اند و اینکه در بسیاری از مواضع از قرار گرفتن در دو راهی انتخاب جبر یا اختیار سخن به میان آورده‌اند و سرانجام به امر بین‌الامرین روی آورده‌اند؛ اما در همین جایگاه مشترک، با هم اختلاف‌نظر دارند. مولوی در مقام یک عارف، در اشعار خود از استدلال گریخته و به جبر عاشقانه و عارفانه‌ای پناه برده که جبر همراه با اختیار را به او عرضه می‌دارد و در ادامه به امر بین‌الامرینی که شیعه تفسیر می‌کند معتقد گشته است. از سوی دیگر، فخررازی با توجه به رویکرد تفسیری و توسل به استدلال نقلی، پس از چند بار تغییر عقیده و پریشانی آرا، پذیرش جبر و نظریه کسب، سرانجام امر بین‌الامرینی را برمی‌گزیند که آن را بایستی تفسیری از عقیده جبر به شما ر آورد.