فاعلیت قریب از دیدگاه فلسفه و عرفان

نحوه فاعلیت حق، از جمله مسایل مطرح در مکاتب مختلف فلسفی و عرفانی است. گذشته از معتزله که به فاعلیت حق در افعال بندگان قایل نیستند، و اشاعره که فاعل حقیقی در همه اشیا حتی افعال انسان‌ها را خداوند می‌دانند و سلسله علل را انکار می‌کنند، حکمت مشا با حفظ سلسله علل در نظام هستی، فاعلیت خداوند را فاعلیت باواسطه یا فاعل بعید می‌داند. حکمت اشراقی، در یک بیان تمثیلیِ اقناعی و خالی از استدلال و برهان، فاعلیت حق را بی‌واسطه دانسته، اسناد افعال به غیر حق را تسامحی می‌انگارد، و حکمت متعالیه در مراحل ابتدایی خود، مبتنی بر تشکیک خاصی و وجود فقری، فاعلیت قریب حق را به صورت فاعلیت بی‌واسطه، و علل و اسباب را علل معد و مقرب فیض به معلول می‌داند.عرفان نیز ضمن آنکه علل و اسباب را، همانند حکمت متعالیه، علل معد و وسایط فیض معرفی کرده است، در تقریر و تبیین فاعلیت قریب حق‌تعالی راهی جدا پیموده و با ارایه یک معنای ژرف و عمیق از فاعل قریب به منزله فاعل در موطن معلول از معارف ناب توحیدی شریعت از جمله توحید افعالی، که قرآن بدان گویاست، رمزگشایی کرده است. در این نوشتار، در صدد تبیین دیدگاه عرفان در باب فاعلیت قریب حق‌تعالی در یک بررسی مقایسه‌ای با آرای کلامی و فلسفی هستیم.