چیستی زمان در فلسفه هیوم و حکمت متعالیه

اگرچه هیوم به‌دلیل انتقاداتی که بر علّیت و برهان‌های قیاسی وارد کرد، آوازه بسیاری در فلسفه دارد، اما دیدگاه‌های او درباره وجود و چیستی زمان، کمتر مورد دقت‌های فلسفی قرار گرفته است. مفسران فلسفه هیوم، در فهم معنایی که وی برای زمان قائل بود، هم‌داستان نیستند. اینکه آیا زمان، تصوری انتزاعی مشتق از توالی همه اقسام ادراکات است یا حالتی است که در اشیای واقعی به‌نحو متوالی خاصی پدیدار می‌شود. اما در حکمت متعالیه صدرا، مسئله زمان، با همه پیچیدگی ذاتی‌ای که دارد، با مبانی فلسفی او همراه است و سیری تشکیکی را پیموده است. گرچه فهم هستی زمان با فهم معنای حرکت پیوندی عمیق دارد؛ اما در نظر نهایی ملاصدرا، زمان، حقیقت وجود سیّال و شانی از شئون علت اولی است. این مقاله با روش توصیفی- تحلیلی درپی آن است که ضمن بررسی آرای مفسران هیوم درباره چیستی زمان، به این نتیجه دست یابد که زمان چه به حالت موجود در اشیا معنا شود و چه مفهومی انتزاعی، با معنایی خاص در حکمت متعالیه نیز قابل پذیرش است؛ گرچه وضوحی که زمان در فلسفه صدرا می‌یابد، در فلسفه هیوم یافت نمی‌شود.