بررسی انتقادی جبر و اختیار در اندیشه میرداماد

جبرگرایی بیشتر با نگرش به مسئله علم الهی و قضا و قدر در حوزه علم کلام، و مسئله تسلسل اراده‌ها در قلمرو فلسفه ارائه شده است. میرداماد در پاسخ به مسئله تسلسل اراده‌ها بر آن است که مسبوقیت اراده به اراده دوم و نیز مسبوقیت اراده دوم به اراده سوم و همچنین دیگر اراده‌ها، مستلزم تسلسل محال نیست؛ زیرا تسلسل در اینجا قائم به اعتبار ذهنی معتبِر است و با قطع این اعتبار، تسلسل نیز قطع خواهد شد. همچنین ایشان در پاسخ به شبهه لزوم جبرگرایی در مسئله قضا و قدر معتقد است اراده و اختیار انسان جزء قضا و قدر الهی بوده و اختیار انسان، داخل در متعلَّق علم الهی است. میرداماد دیدگاه امر بین‌الامرین را در پرتو تفکیک میان «فاعل مرید» و «جاعل تام مفیض»، و فاعل مباشر دانستن انسان، تبیین می‌کند. اندیشه‌های میرداماد در مسئله جبر و اختیار در عین عمق و استواری، دارای برخی کاستی‌ها است که نوشتار پیش‌رو بدان‌ها پرداخته است.