اندیشه هفت اقلیم و ارزیابی یادکردهای آن در احادیث

بنابر یک باور باستانی مشترک میان اقوام گوناگون ، زمین مسکون از هفت پاره تشکیل شده که نمود آن در فرهنگ اسلامی ، اندیشه ی ‹‹ هفت اقلیم ›› بوده است . در حالی که می دانیم شاخصترین الگوها از هفت پاره زمین سه الگوی ایرانی ، هندی و یونانی بوده است . باید اذعان داشت که دست کم در حد واژه ،‌ واژه اقلیم نه یک ریشه ایرانی یا هندی بلکه ریشه ای یونانی دارد . فارغ از واژه ، در اصل اندیشه هفت اقلیم اسلامی از جهاتی با الگوی یونانی و از جهاتی با الگوی ایرانی خویشاوندی دارد . فارغ از اندیشه ی هفت اقلیم که پس از نهضت ترجمه جای خود را در منابع اسلامی گشود ، باید گفت در قرون نخستین اسلامی 7 کشور ایرانی نیز در میان مسلمانان کاملا شناخته بوده است . دقیقا دانسته نیست تصور هفت اقلیم چه موقع و چگونه وارد جهان اسلام گردیده ،‌و سرگذشت آن تا نیمه دو سده ی 3ق. که به صورت یک اصطلاح جغرافیایی نه چندان دقیق در آثارآن دوره به کار رفته ، درهاله ای از ابهام قراردارد . در دو سده ی نخست هجری ، می دانیم که کلمه اقلیم چه درترکیب هفت اقلیم و چه به تنهایی در آثار عربی رواجی نداشته است . در شرایط یادشده ،‌آنچه در پژوهش پیشینه ی این مفهوم در فرهنگ اسلامی حائز اهمیت است ،‌کاربرد آن در چند حدیث شیعی و بیشتر از امیر المومنین ( ع) است . با مفروض گرفتن صحت استناد این احادیث می توان نتیجه گرفت که تصور هفت اقلیم پیش از سال 40 ق. نیز بین مسلمین مانوس بوده و از همینجاست که وضعیت سندی این روایات در تاریخ هفت اقلیم اهمیتی والایافته است .