احتباک و آثار معنایی آن در تفسیر قرآن

«احتباک» در بدیع، بدین ‌معناست که در دو کلام پیاپی، از جمله اول، قسمتی ـ که مشابه آن در جمله دوم بیان شده است ـ حذف شود و از جمله دوم نیز بخشی ـ که در جمله اول بدان اشاره شده است ـ حذف گردد. این صنعت با خلق ظرفیت‌های معنایی در بخشی از آیات قرآن، معنای گسترده‌ای را در قالبی محدود، به نمایش می‌گذارد که پژوهش در آن، نشانگر تاثیر علم بدیع در تفسیر است؛ به این صورت: الف. گاه ایجاز، اقتضا می‌کند در دو موضوع متقابل با احکام جداگانه‌، تنها به اصل یکی از دو موضوع و حکم موضوع دیگر، پرداخته شود تا شنونده، اصل متقابل دیگر و حکم لنگه مذکور در کلام را خود کشف کند. ب. گاهی که دو طرف تشبیه انطباق کامل ندارند به مدد احتباک، عدم انطباق ظاهری توجیه می‌شود. ج. در برخی آیات، که دو فعل متفاوت از حیث زمان به کار رفته و شبهه ناهماهنگی پدید آورده است، صنعت احتباک چنین مواردی را تحلیل می‌کند. د. احتباک، برخی از شبهات محتوایی آیات و ناسازگاری‌ ظاهری میان آنها را پاسخ می‌دهد. این مقاله، حاوی نمونه‌های متعدد قرآنی و تفسیری در این زمینه است.