ارزیابی تاثیر تغییر اقلیم بر امنیت غذایی در ایران: چالش‌ها و راهبردهای سازگاری

مقدمه: تغییرات اقلیمی یکی از نگرانی‌های اساسی جهانی است که پیامدهای قابل توجهی برای جوامع انسانی، اقتصادها و زیست‌بوم‌ها، به‌ویژه بخش کشاورزی دارد. کشورهایی که به‌شدت به کشاورزی وابسته هستند، مانند ایران، در برابر پیامدهای منفی تغییرات اقلیمی نظیر افزایش فراوانی بلایای طبیعی آسیب‌پذیرترند. مطالعات نشان داده‌اند که تغییرات اقلیمی تاثیرات منفی بر بهره‌وری کشاورزی، دسترسی به غذا، و قیمت‌ها داشته و امنیت غذایی را تهدید می‌کند. ایران در رتبه 82 از میان 125 کشور از نظر امنیت غذایی قرار دارد و با چالش‌هایی مانند اتلاف زیاد محصولات کشاورزی مواجه است. کاهش پیش‌بینی‌شده بارندگی و افزایش دما در ایران تهدیدی مستقیم برای بهره‌وری کشاورزی و منابع آبی به شمار می‌رود که این منابع برای تولید غذا حیاتی‌اند. این پژوهش با هدف تحلیل چالش‌های چندبعدی ناشی از تغییرات اقلیمی برای امنیت غذایی ایران و بررسی راهبردهای انطباقی ممکن برای تامین آینده‌ای پایدار در حوزه غذا انجام شده است. پرسش اصلی پژوهش عبارت است از: 'مهم‌ترین چالش‌های تولید کشاورزی و دسترسی به منابع آب ناشی از تغییرات اقلیمی در ایران کدام‌اند؟' همچنین فرضیه‌هایی مانند تاثیر منفی تغییرات اقلیمی بر تولید کشاورزی و امنیت غذایی، ارتباط بین کاهش بارندگی و افزایش دما با کاهش منابع آبی و عملکرد محصول، قابلیت راهبردهای انطباقی همچون آبیاری بهینه و کشاورزی پایدار در کاهش پیامدهای منفی، و نقش تقویت کشاورزی داخلی در ارتقای تاب‌آوری امنیت غذایی نیز مورد بررسی قرار گرفته‌اند.روش‌شناسی: این پژوهش با بهره‌گیری از ترکیب مطالعات موردی مختلف در مناطق گوناگون ایران، تاثیرات متنوع تغییرات اقلیمی بر امنیت غذایی را به تصویر می‌کشد. این مطالعات شامل دشت همدان (بررسی آبیاری کم‌آبیاری بهینه)، استان هرمزگان (بررسی تغییرات عملکرد محصولات و رفاه اقتصادی)، خانوارهای شهری ایران (شاخص قیمت مواد غذایی)، روستاهای سبزوار (چالش‌های محلی امنیت غذایی)، تالاب پریشان در استان فارس (تاثیرات ترکیبی تغییرات اقلیمی و فعالیت‌های انسانی)، حوزه رودخانه جاجرود و تنگه واشی در استان تهران (تحلیل تغییرات کاربری اراضی)، و بخش بالادستی سد لتیان (ارزیابی تاثیر تغییر اقلیم بر جریان رودخانه با استفاده از مدل‌های هیدروکلیمایی) می‌شود. همچنین داده‌های شبیه‌سازی اقلیم و مدل‌های آماری نظیر arima برای ارزیابی آسیب‌پذیری اقلیمی تهران به‌کار رفته است که ترکیبی از دما، بارندگی و تراکم جمعیت را در قالب یک شاخص ترکیبی آسیب‌پذیری بررسی می‌کند.یافته‌ها و بحث: یافته‌های مطالعات موردی حاکی از تهدیدهای جدی تغییر اقلیم برای امنیت غذایی در ایران است. در دشت همدان، کاهش منابع آبی، تولید کشاورزی، و امنیت غذایی در دهه‌های آینده پیش‌بینی شده است. تغییر در الگوهای بارندگی و افزایش دما منجر به کاهش عملکرد محصول و افت کیفیت محصولات مختلف خواهد شد. خطرات فزاینده بلایای شدید مانند خشکسالی و سیل، چالش‌های قابل توجهی را برای تولید کشاورزی ایجاد می‌کنند. تغییر در ویژگی‌های خاک و تاثیر بر زیست‌بوم‌های حیاتی مانند تالاب‌ها، آسیب‌پذیری امنیت غذایی را افزایش می‌دهد. تجزیه‌وتحلیل مورد تهران افزایش آسیب‌پذیری اقلیمی ناشی از گرمایش و الگوهای نامنظم بارندگی را در کنار تراکم بالای جمعیت نشان می‌دهد که فشار بر منابع و زیرساخت‌ها را تشدید می‌کند. شبیه‌سازی دما برای تهران، روند افزایشی واضحی از سال 2010 تا 2024 را نشان داد و پیش‌بینی می‌شود این روند تا سال 2028 نسبتاً تثبیت شود. شبیه‌سازی بارندگی نیز نوسانات ماهانه قابل توجهی را آشکار ساخت که بیانگر ماهیت غیرقابل پیش‌بینی بارندگی در مناطق خشک و نیمه‌خشک است. شاخص ترکیبی آسیب‌پذیری اقلیمی در تهران تحت تاثیر روند دما، بارندگی نامنظم و تراکم جمعیت دچار نوسان است.نتیجه‌گیری: تغییرات اقلیمی چالش‌هایی اساسی و چندوجهی برای امنیت غذایی در ایران ایجاد می‌کند. اثرات منطقه‌ای متنوع آن، مستلزم اتخاذ راهبردهای انطباقی متناسب با هر منطقه است. این راهبردها شامل ترویج شیوه‌های کشاورزی پایدار، مدیریت موثر منابع آب (نظیر آبیاری کم‌آبیاری بهینه)، ارتقای آگاهی عمومی نسبت به تغییر اقلیم و کم‌آبی، تدوین برنامه‌های کوتاه‌مدت و بلندمدت با مشارکت ذی‌نفعان، و گذار به سامانه‌های نوین آبیاری می‌باشند. در مناطق شهری مانند تهران، سیاست‌گذاران باید اولویت را به مدیریت منابع آبی، آمادگی در برابر بلایای طبیعی، و توسعه زیرساخت‌های مقاوم شهری دهند. پژوهش‌های آتی باید بر بهبود داده‌های اقلیمی با استفاده از اصلاح سوگیری و ارتقای ایستگاه‌های هواشناسی تمرکز کنند تا راهبردهای انطباقی هدفمندتری در سراسر ایران طراحی و اجرا شوند. نتایج این تحقیق بر لزوم اقدامات پیش‌دستانه برای ادغام تاب‌آوری اقلیمی در برنامه‌ریزی شهری و توسعه زیرساخت‌ها، از جمله گسترش زیرساخت‌های سبز، بهبود اقدامات صرفه‌جویی در مصرف آب، و توسعه سامانه‌های هشدار زودهنگام خشکسالی و سیل، تاکید دارد.