مطالعه تطبیقی طرح و نقش چند درب نفیس متعلق به دوره قاجار در بناهای شاخص مذهبی ایران

ازجمله هنرهای قابل ‌بررسی در دوره قاجار، درب‌های نفیس بناهای شاخص است که تاکنون به‌طور مستقل مورد مطالعه و تحلیل قرار نگرفته است. پژوهش حاضر، هفت درب نفیس دوره قاجار در چهار زیارتگاه بزرگ کشور (حرم امام رضا(ع)، حرم حضرت معصومه(س)، حرم حضرت شاهچراغ(ع) و آستان حضرت شاه عبدالعظیم حسنی(ع)) را به‌منظور دستیابی به ویژگی‌های ساختاری و چگونگی به‌کارگیری نقوش هندسی، گیاهی، جانوری و نوشتاری در این آثار به شیوه انتخابی هدفمند، موردمطالعه و تحلیل قرار داده است. پرسش اصلی این است که وجوه اشتراک و افتراق طرح و نقش در نمونه‌های آماری چیست؟ در همین راستا، پس از انجام مطالعات کتابخانه‌ای و میدانی، شناسایی نقوش، مصالح و کتیبه‌های به‌کاررفته در آن‌ها مدنظر قرار گرفته و درب‌های مذکور از جهات تناسبات و شیوه ساخت نیز موردمطالعه تطبیقی قرار گرفت. نتایج پژوهش گویای آن است که همواره این درب‌ها در نظر هنرمندان نمادی از درب بهشت و هنرمند پیوسته در تلاش بوده است تا با الهام از محیط اطراف، باورهای دینی را در قالب تصاویر تجسم بخشد. همچنین نتایج نشان می‌دهد که گل‌های گرد، گل فرنگ (گل سرخ) و اسلیمی‌ها -به‌عنوان عناصر مشترک باغ‌های ایرانی- نقوش مشترک در تمامی این درب‌ها هستند. در بعضی نمونه‌ها مانند درب‌های حرم حضرت شاهچراغ(ع)، از گل نیلوفر نیز بهره برده‌اند که نشان از تاثیرپذیری هنرمند از نقوش تزئینی محیط پیرامونِ خلق اثر دارد. نقوش جانوری، کاربرد کمی در این آثار داشته و تنها نقش جانوری در درب نقره حرم حضرت معصومه(س) به‌کاررفته است. تحلیل نقوش نوشتاری بیانگر آن است که قلم‌های خوشنویسی ثلث و نستعلیق بیشترین کاربرد در نگارش کتیبه‌ها را داشته و آیات قرآنی و قصیده‌هایی با مضمون نعت و ستایش در تمامی نمونه‌های آماری قابل‌ مشاهده است.

a comparative study of the exquisite doors of the qajar period in iran’s well known holy shrines

among the traditional arts during the qajar era is designing and making the exquisite doors which is not studied yet as a special research. in research ahead, in order to reach and compare the structural elements, how and why of using geometric, plant, animal and writing motifs in these works; seven exquisite doors belonging to the qajar era in four holy shrines: the shrine of imam reza (as), the shrine of hazrat masoumeh (as), the shrine of shahcheragh (as) and shrines of shah abdul azim hassani (as), have been studied. in this direction, identifying the probable factors in selecting materials, icons and inscriptions was considered in the areas of proportion, motifs, and the way of comparative study is used. this research says that who made these shrines wanted to show the spectacular views of heaven’s door and is constantly to present religious beliefs into understandable images. also, results show that medallion flowers, rose and arabesque as common elements of the persian garden, are the same motifs in all case studies. in some cases, such as shahcheragh’s door, lotus was used maybe because of existence of this flower around the artist’s hometown. animal motifs are very rarely to use in these masterworks. the unique bird motif was used in the hazrat masoumeh shrine. analysis of writing forms and content of these artworks indicate that two calligraphic styles thuluth and nastaliq, are more common scripts in studied inscriptions. in addition, quranic verses and some poems in subject praise and worship in samples were investigated.