نگاهی به آغاز و گسترش طرح افشان در قالی‌های ایران (مطالعه موردی: قالی امپراتور (افشان- جانوری) محفوظ در موزۀ متروپلیتن نیویورک)

فرش‌های مختلفی همچون لچک و ترنج، محرابی، شکارگاهی، باغی و گلدانی در عصر صفوی بافته شده است. در این میان، طرحی جذاب و متفاوت با طرح‌های مورد اشاره دیده می‌شود که در اکثر منابع غیرفارسی، هراتی نامیده می‌شود و با توجه به‌عنوان می‌توان گفت به ناحیۀ خراسان تعلق دارد. این طرح در بازار و برخی از منابع فارسی با نام افشان شاه‌عباسی، افشان یا افشون شناخته می‌گردد. علاوه بر مناطق روستایی و عشایری خراسان در سایر نواحی معتبری همچون اصفهان، تبریز، کاشان و کرمان نیز مورد استقبال بوده است. طرح هراتی از بندهای ختایی، به همراه گل‌های شاه‌عباسی و اسلیمی ابری تشکیل شده و عمده‌ رنگ‌های آن لاکی، کرم و سورمه‌ای است. به‌احتمال فراوان این نقش برای اولین بار در هنر‌های تزیینی تیموریان به‌ویژه کتاب‌آرایی و کاشی‌‌کاری استفاده شده و با گذشت زمان موردتوجه طراحان فرش قرار گرفته است. هنرمندان عصر صفوی به دو صورت افشان شاه‌عباسی گل‌درشت و افشان جانوری این طرح را بافته‌اند. قالی مشهور به امپراتور محفوظ در موزۀ هنرهای زیبای متروپلیتن نیویورک، شاخص‌ترین اثری است که در آن نقوش ختایی با نقوش جانوری ترکیب یافته‌اند. این اثر زیبا و منحصربه‌فرد، علاوه بر شاخصه‌های هنری ایران، تاثیراتی از هنر‌های تزیینی نواحی شرق ایران را در خود دارد و با توجه به اجرای نقوش و نوع ترکیب‌بندی، احتمالاً در شهر تبریز یا تحت تاثیر نگارگران شاخص مکتب تبریز دوم طراحی شده است. سوال اصلی پژوهش این است که کدام مکتب نگارگری در پیدایی و اعتلای طرح افشان سهم بسزایی داشته‌ و همچنین قالی امپراتور در کدام مکتب ایرانی به‌احتمال طراحی و اجرا شده است؟ این پژوهش به‌صورت توصیفی-تحلیلی و مطالعه اسنادی انجام گرفته است و هدف از اجرای آن، شناسایی و معرفی ویژگی‌های شاخص قالی امپراتور محفوظ در موزۀ متروپلیتن نیویورک است. در بررسی فرش‌های صفوی مشخص گردید که هنرمندان خراسانی کمتر از نقوش جانوری برای تزیین فرش استفاده کرده‌اند و بیشترین قالی‌های مزیّن به نقوش جانوری، متعلق به نواحی شمال غرب یا جنوب ایران هستند. لازم به ذکر است که طراح فرش در اجرای نقوش تزیینی مهارت بسیار بالایی در ترسیم جزییات و حالات نقش به‌کاربرده است که مشابه آن را در قالی‌های صفوی نواحی غربی شاهد هستیم. با توجه به مشابهت‌هایی که با برخی از آثار نگارگری مکتب دوم تبریز دارد، این احتمال وجود دارد که طرح قالی زیر نظر نگارگران مکتب دوم تبریز انجام شده باشد.

a look at the beginning and expansion of the afshan design in iranian carpets, case study: the carpet of the emperor (animal carpet) preserved at the metropolitan museum of new york

among the remnants of the safavid era are various designs such as medallion carpet, prayer rug, hunting, garden and vas carpet. among this carpet in the meantime, there is an interesting and different design, which in most of the latin sources are called herati, and according to the title can be said to belong to the khorasan area. this design is known as afshan shah abbasi, afshan or afshoon in the market and some persian sources. in addition to the rural and tribal areas of khorasan, it is also woven in other prestigious areas of iran such as isfahan, tabriz, kashan and kerman. the herati design is composed of khatai spirals, with shah palmet and lotus motifs, cloud band and small flowers and the major colors are dark red, light yellow and dark blue. most likely this first-time pattern has been used in timurid decorative arts, especially bookbinding and tiling, and has become the focus of carpet designers over time. artists of the safavid era have woven this design in two forms, shah abbasi’s (big flowers and palmet) or shah abbasi’s and animal’s. the emperor carpet reserve at the metropolitan museum of fine arts in new york is the most notable work in which the palmet motifs are combined with animal motifs. in addition to iranian artistic features, this unique and beautiful work has influenced from the decorative arts of the eastern parts of iran. according the execution of the motifs and the type of composition, it is possible that it was designed in tabriz or influenced by the painters of the second tabriz school of painting. the main question of the research is which schools of painting have been creating and promote afshan design? also by which artist or in what iranian school was the carpet of the emperor designed? this research is descriptive and analytical and it has been done way documentary study its purpose is to introduce the features of the emperor’s carpet index. a study of safavid carpets found that khorasan artists rarely use animal motifs to decorate carpets, most of the carpets decorated with animal motifs belong to the northwestern or southern regions of iran, a tradition that we see in later centuries, especially during the qajar period. it should be noted that the emperor’s carpet designer had a very high skill in performing plant, animal and talking tree (vaq vaq), we see similar to it in the carpets of the western regions of iran in the safavid era. considering the similarities with some of the paintings of the second school of tabriz, it is possible that the carpet design was done in the court workshops of the safavid era and under the supervision of the painters of this school.