تحولات پیکره نگا ری در دیوارنگاره های نیشابور سده های سوم و چهارم هجری(از شیو ه ساسانی مآب تا آسیای مرکزی گونه)

پژوهش حاضر به بررسی و تحلیل شیوه‌های پیکره‌نگاری در دیوارنگاره‌های نیشابور در سده‌های سوم و چهارم هجری/ نهم و دهم میلادی و جایگاه آن در روند تاریخی هنرهای پیکره‌نمای ایران می پردازد و شامل تکه‌دیوارنگاره‌های تاکستان‌تپه، قنات‌تپه و تپة سبزپوشان است. در این بررسی ترکیب‌بندی، روابط و حالتِ پیکره‌ها با اصول تصویرنگاریِ ساسانی معنادار می‌نماید، به‌ویژه آثاری چون دیوارنگارۀ «شکارگر قوش به دست» تاکستان‌تپه که نمایانگر مهم‌ترین تحول در پیکره‌نگاری در هنر ایران صدر اسلام است. درمجموع این مجموعه نشانگر سه مرحلة زمانی و هنری در دیوارنگاری نیشابور است. مرحلة نخست و به نظر ‌کهن‌تر، مجموعة‌ تاکستان‌تپه است که با اسلوبِ تمام‌خطیِ هنر ساسانی همانند به نظر می‌رسد، این آثار عمدتاً فاقد رنگ و با کیفیت خطی یکسان و طراحی‌گونه است. در مرحله‌ یا گونة‌ دوم، آثار تپه‌ سبزپوشان جای دارند که ویژگی‌های کار با قلم‌مو را بر خود دارند و تمایز آن‌ها با گروه پیشین در قلم‌پردازی و رنگ‌آمیزی است. مرحله یا گونة‌ سوم، آثار قنات‌تپه است که نمایانگر ورود عناصر و کیفیّات هنری شمال شرق ایران و آسیای مرکزی است. چهرة ماه‌رخ، ابروهای کمانی و چشمان بادامی و باریک در چهره‌پردازی و قلم‌گیری و ظرافت در طراحی از ویژگی‌های این مرحله یا دسته است. این آثار که خود نمایانگر واپسین و آخرین دوره یا مرحلة دیوارنگاری در نیشابور می‌نماید، بازتاب حضور و چیرگیِ قوم‌های مهاجر آسیای مرکزی در نیشابور است که دیوارنگاره‌ «شکارگر» در قنات‌تپه عالی‌ترین جلوة‌ آن می‌نماید. به‌طورکلی، دگرگونیِ پیکره‌نگاری از شیوة‌ ساسانی‌مآب یا پساساسانیِ صدر اسلام با ویژگیِ یکسره خطی و بی‌رنگ و تا حدی رسمی، با میانجیِ شیوة تاکستان‌تپه که برخی تاثیراتِ آغاز دوره‌ اسلامی را بر خود دارد به شیوه‌ای پویا و جان‌دار که مهم‌ترین تمایزِ آن قلم‌گیری و خطِ پرنیروی طراحی و نمایشِ واقع‌نمایانۀ کالبد انسانی است.

the development of figural representation in neyshabur murals: sasanian, post-sasinan and central asian type

the present study examines the figural representation and drawing in neyshabur murals in the ninth and tenth centuries: these murals include some wall paintings and drawings from vineyard tepe, qanat tepe and sabzpushan. in total, this collection represents three artistic and temporal phases in the neyshabur mural: the first, and presumably the oldest, is vineyard tepe, which has more similarity to the contour type of sasanian art. in this manner, which has many counterparts in metal artworks, stone reliefs and plaster sgrafitto, the focus is on the quality of the line; these works usually are colorless and drawing-like. in the second phase, there are sabzpushan murals that feature the brush work and their distinction from the earlier group in stylization and painting. on the other hand, these have origins in sasanian formal arts and then in the early islamic period, as in samarra. the third phase or type is of qanat tepe works that represent the artistic elements and influences of northeast iran and central asia; moon face, arched eyebrows and almonds and narrow eyes in physiognomy. the delicate delineation of sabzpushan murals is characteristics. these artistic devices may reflect the presence of artist immigrant from central asia in neyshabur. the &hunter& mural in qanat tepe could be the most magnificent evidence. in this process, the linear, colorless and somehow formal sasanian-like or post-sasanian-like figural representation manner of early islamic era are transferred from vineyard tepe style, which is the mediator between these two phases, to a dynamic manner that is distinguished by powerful delineated and realistic representation of the human figure.