بررسی تطبیقی ویژگی های فرم و نقش محراب های زرین فام با محراب های گچ بری قرن ششم تا اواسط قرن هشتم هجری قمری در کاشان برمبنای آثار موجود در موزه آستان قدس رضوی

در قرن ششم تا اواسط قرن هشتم هجری قمری، مقارن با حکومت های سلجوقی، خوارزمشاهی و ایلخانی در ایران، تکنیک های زرین فام و گچ برى به حد اعلای ظرافت خود رسید. شهر کاشان در استان اصفهان، ازجمله مراکز مهمی بود که به دلیل داشتن خاندان های هنرمند کاشی کار، سرآمد شهرهای کشور در تولید محصولات زرین فام، محسوب می شد. بهترین عرصه هنرنمایی این نوع از آثار در ساخت محراب هایی تجلی یافت که امروزه اکثراً زینت بخش موزه های ایران و جهان است و تعدادی از مهمترین آنها در موزه آستان قدس رضوی نگهداری می شود. علاوه بر تولید محراب های زرین فام، ساخت و ساز محراب های گچی نیز، از فراوانی بسیار برخوردار بود و در بناهایی با کاربری های گوناگون، به کار برده می شد که شهر کاشان نیز، چندین نمونه از این محراب های گچ برى نفیس را در خود جایداده است. این پژوهش باهدف معرفی و تحلیل ویژگی های ساختاری )فرم کلی( و تزیینی )نقوش( محرابهای زرین فام کاشان و مقایسه آنها با محراب های گچ برى همین منطقه، شکل گرفت تا بر تداوم سنت های هنری در بستر زمان و تاثیرپذیری ویژگی های مذکور محراب های گچ برى منطقه کاشان از محراب های زرین فام، در بازه زمانی تعیین شده، تاکید نماید. بنابراین پرسش اصلی این پژوهش را می توان چنین مطرح کرد که شاخص ترین ویژگی های فرم و نقش محراب های زرین فام و گچ برى شهر کاشان، در قرن ششم تا اواسط قرن هشتم هجری قمری، کدام است و این محراب ها از حیث فرمها و نقوش خود به چه میزان از محراب های زرین فام ساخته شده هم دوره یا دوره قبل، تاثیر پذیرفته اند؟ روش تحقیق تاریخی - توصیفی و روش گردآوری اطلاعات، کتابخانه ای )اسنادی( و میدانی است. نتایج مطالعات که از بررسی شش محراب زرین فام و چهار محراب گچ بری در بازه زمانی مذکور در شهر کاشان به دست آمده بر این نکته دلالت دارد که هنرمندان سازنده محراب های گچ برى کاشان، از رجوع به سنت های پیشین و هم زمان که در ساخت و تزیین محراب های زرین فام رواج داشته، بی بهره نبوده اند و به لحاظ تناسبات کلی، فرم )مثلث زاویه دار( و تعداد طاق نماها، فرم لچکی ها، تعداد نیم ستونها )پیلکها(، فرم سرستونها )گلدانی شکل( و همچنین ویژگی های تزیینی، ازجمله استفاده وسیع از نقوش گیاهی متراکم، ظریف و چندلایه/سطحی و کاربرد محدود نقوش هندسی ساده، بیشترین تاثیر را از محراب های زرین فام اخذ نموده و با تکنیک گچبرى، به اجرا درآورده اند.

the comparative study of the characteristics of the form and motif of the lustre mihrabs and stucco mihrabs of the 6th century to the mid-8th century ah in kashan based on the works kept in astan quds razavi museum in mashhad

from of the 6th century to the mid-8th century ah, concurrent with seljuk, khwarazmian and ilkhanid dynasties in iran, lustre and stucco techniques reached their pinnacle. since there were many famous tilers in kashan during this period, this city was considered as one of the early pioneers in making lustre products in iran. these techniques were mostly used in making the mihrabs most of which are now kept in different museums of iran and other countries. some of the most important of these mihrabs are in the astan quds razavi museum, which belongs to the shrine of imam reza. in addition to the lustre mihrabs, many stucco mihrabs were made that were used in the buildings with different functions some of which are located in kashan. the goal of this research is to identify and analyze the structural and decorative features of lustre mihrabs in kashan and compare them with the stucco mihrabs of the same region in order to highlight the continuity of artistic traditions over time and study the effects of the structural and decorative features of lustre mihrabs on the stucco ones in kashan over a certain period of time. therefore, the author tries to answer the following questions: what are the most significant structural features, designs, motifs and inscriptions of lustre and stucco mihrabs in kashan attributed to 6th century to the mid-8th century ah? how much are stucco mihrabs influenced by the contemporary or older lustre mihrabs in terms of structure and decoration? the data were collected through field research methods (photography, drawing linear designs of the images) and are based on written and online resources which were then analyzed using a historical-comparative method. the results of these studies show that the artists who have made the stucco mihrabs in kashan have used older and contemporary traditions that had been often used in making and decorating the lustre ones. these artists were greatly influenced by the lustre mihrabs in terms of total congruence, the form of arch (angled triangle), number of arcades, the form of spandrels, number of half columns, the form of capitals (vase-like) as well as decorative features, including extensive use of dense, elegant and multi-layered plant motifs and limited use of simple geometric motifs.