خاستگاه های نظری در معماری معاصر جهان اسلام

معماران جهان اسلام بیش از یکصد سال به مساله دوگانه حفظ و تداوم سنت یا پذیرش کامل مدرنیته در معماری، پاسخ های عملی مختلفی داده اند. این پاسخ ها عمیقا متاثر از دیدگاه های اندیشمندان معاصر جهان اسلام در خصوص نسبت این دو و میزان گرایش این معماران به این دو مفهوم بوده است. به عبارتی در حوزه نظر (اندیشه) و عمل (معماری) سه گفتمان و رویکرد کلی 1) بازگشت به سنت 2) پیروی از مدرنیته 3) تلفیق سنت و مدرنیته، قابل شناسایی است، که آخرین رویکرد طیف وسیعی از معماران را شامل میشود که هر یک در نقطه ای از این طیف دوگانه قرار دارند. در این مقاله با بررسی تاثیرات این گفتمان ها بر اندیشه و روش کار معماران معاصر پیشرو جهان اسلام، تفسیری تاریخی از رویکرد های عمده طراحی برپایه مفاهیم دوگانه و چند وجهی سنت و مدرنیته ارائه میشود. این تفسیر بر پایه تناظر و مقایسه تطبیقی مبانی نظری و آثار معماران معاصر با نظریات اندیشمندانی چون سید جمال الدین اسدآبادی، اقبال لاهوری، مرتضی مطهری، سید حسین نصر، محمد ارکون و جابری استوار بوده است. یافته های این پژوهش نشان میدهند به رغم اینکه هرکدام از این معماران، به هر یک از این سه حوزه گفتمانی و در حقیقت بازه بین دو سر طیف سنت و مدرنیته، تعلق و یا گرایش داشته اند؛ با این وجود قاطبه ایشان از نیمه دوم قرن بیستم میلادی به گفتمان تلفیقی میانه گرایش نشان داده‌ اند. ضمن اینکه بنظر می‌رسد در دو دهه اخیر علاوه بر تداوم این گفتمان، گرایش به یک سر طیف، یعنی مدرنیته بیشتر شده است. از منظر کلی تر میتوان اظهار نمود که چشم انداز معماری در جهان اسلام، متاثر از دوئل اندیشه های احیاگر نوین و میزان نفوذ و سیطره این اندیشه ها بر حاکمان و نخبگان جامعه خواهد بود.