جایگاه هنر کتیبه نگاری در معماری و دیگر آثار، قلمرو سلجوقیان، سده‌های پنجم و ششم هجری

هنر خوشنویسی، همواره در بین مسلمانان از ارزش و اعتبار ویژه‌ای برخوردار بوده است. این مهم به‌خوبی در آغازین آیه‌ی نازل شده بر پیامبر اسلام(ص)، مشهود است. از این‌رو در معماری و دیگر آثار هنری اسلامی شاهد حضور خوشنویسی در قالب کتیبه نگاری می‌باشیم که سرشار از ظرایف و دقایقی است که آگاهی از آنها درک ژرف‌تری از هنر اسلامی را سبب می‌شود. ضرورت و اهمیت شناخت هنر کتیبه‌نگاری به‌عنوان عنصری برای شناخت ارزش‌های هنری و فرهنگی جامعه اسلامی، همواره مد نظر پژوهشگران این عرصه بوده است. سلسله سلجوقی از بزرگترین و مقتدرترین سلسله هایی است که بعد از اسلام در ایران حکمرانی کردند. سلجوقیان خود را حامی و مشوق هنر می دانستند به‌طوری که خیلی از مهم‌ترین شاهکارهای هنر و معماری ایران در این دوره به وجود آمده است. در این عصر، دیوار‌های مساجد، مقابر، سطح ظروف، نقش پارچه، ملزومات و ظروف بهترین جایگاهی هستند که آرایه‌های کتیبه‌ای را در خود جای می‌دهند. هدف مقاله‌ی پیش‌روی شناخت ژرف‌تر معانی کتیبه‌نگاری عصر سلجوقی است. روش تحقیق با تلفیق دو روش تاریخی– توصیفی، انجام شده است. در این تحقیق ضمن معرفی کتیبه‌های مختلف انجام شده در دوره‌ی سلجوقی، وجوه معناگرایانه‌ی این آثار از طریق مطالعه‌ی کتابخانه‌ای و با مراجعه به آثار بجای مانده از معماری، سفالینه‌، آبگینه‌ و نقوش پارچه و توجه به مبانی قرآنی و وحیانی آرایه‌های کتیبه‌ای بررسی شده است. یافته های پژوهش نشان دهنده‌ی این مفهوم است‌که خطوط تزیینی در عصر سلجوقی عهده دار دو نقش بسیار مهم هستند. نقش اول، پیام‌رسانی (پیام اسلام)، و دیگری به‌عنوان نمادی تزیینی است. هنرمندان این دوران با استفاده از خوشنویسی در قالب کتیبه‌نگاری پیام قرآن، احادیث، سخنان پیامبر (ص) و بزرگان دین را به مسلمانان یادآوری می کنند. هم‌چنین در این دوره هنرمند مسلمان قادر است با کمک هندسه و طرح و نقش های انتزاعی در هنر و معماری اسلامی، مفاهیم بسیار متعالی چون مفهوم تجلی و وحدت در کثرت را به شیوه دیداری تصویر کند.