نقد روایت خواجه نظام‌الملک دربارۀ مزدک و مزدکیان

خواجه نظام‌الملک در فصل چهل‌وچهارم سیاست‌نامه یا سیرالملوک به تفصیل در باب جنبش مزدک و آیین او و چگونگی کشته‌شدن وی و پیروانش به دست خسرو انوشیروان سخن گفته است. این فصل، از حکایت‌های مفصل سیاست‌نامه، و درعین‌حال، یکی از روایت‌های تاریخی این کتاب است. تاریخ مزدک و مزدکیان از اواسط سدۀ 3 ق تا زمان تالیف سیاست‌نامۀ خواجه در اواخر سدۀ 5 ق در متون و تواریخ اسلامی بازتاب داشته است. این گزارش‌ها، نه‌تنها در جزئیات، که در مباحث اساسی مربوط به روند قدرت‌یابی مزدک و گسترش قدرت مزدکیان، با یکدیگر تفاوت‌های قابل ملاحظه دارند. این اختلاف در روایت‌ها، گاه در سال‌شمار وقایع جنبش مزدکی است و گاه، در ارائۀ شخصیت‌های مهم این رویداد، مانند قباد، خسرو انوشیروان، مزدک و زردشت خُرَّگان. افزون بر این، روایت‌های اسلامی در معرفی مزدک و پیشینۀ او نیز با یکدیگر هم‌سخن نیستند. همچنین شباهت زیادی که میان روایت سیاست‌نامه و گزارش کتاب روایات داراب هرمزدیار (تالیف در سدۀ 11 ق، توسط یکی از پارسیان هند، به فارسی زرتشتی) در این موضوع دیده می‌شود، قابل تامل فراوان است. با توجه به اهمیت سیاست‌نامه خواجه نظام‌الملک در مطالعۀ آیین کشورداری عصر سلجوقی و بنابراین، احتمال دستکاری و تحریف در ارائۀ روایت مربوط به مزدک و حک و اصلاح آن، به نظر می‌رسد، نقد این روایت منقول در سیاست‌نامه، نه‌تنها در درک تاریخ مزدک و مزدکیان، که در دریافت درست از تاریخ و اندیشه سیاسی روزگار خواجه نظام‌الملک حائز اهمیت است.