اندیشۀ سیاسی خواجه نظام‌الملک: تلفیقی از ایران‌گرایی و اسلام‌گرایی

اگرچه برخی از نظریه‌پردازان اندیشۀ سیاسی خواجه نظام‌الملک بر ایران‌گرایی محض او اصرار دارند؛ اما با استناد به سیاست‌نامه می‌توان گفت اندیشۀ سیاسی خواجه نظام‌الملک، تلفیقی از ایران‌گرایی و اسلام‌گرایی است و این اندیشه بیان‌گر تسامح فکری خواجه در این زمینه می‌باشد. هرچند نمی‌توان بازتاب اندیشۀ ایران‌شهری و تاثیر مستقیم خواجه از تاج‌نامه‌ها و اندرزنامه‌های ایران باستان را انکار کرد، ولی در جای‌جای سیاست‌نامه، هم‌سنگ با حکایت‌هایی که خواجه از زبان پادشاهان و بزرگان ایران باستان، برای بیان و تفسیر اندیشۀ سیاسی خود دارد، از داستان‌هایی که بُن‌مایه‌های اسلامی دارند نیز سخن به میان می‌آورد. به‌عنوان نمونه، اگر داستان‌هایی راجع به عدل انوشیروان و ملوک عجم بیان می‌کند، از عدل عمر، خلیفۀ دوم مسلمین و عمربن‌عبدالعزیز نیز سخن به میان می‌آورد. اگر از شیوۀ برخورد پیامبر و یارانش با قاضیان سخن می‌گوید، در پی آن حکایتی از پادشاهان ایران باستان در روز جشن مهرگان و نوروز بیان می‌کند. سپس در ادامه حکایتی از عُماربن‌حمزه بیان می‌کند. همچنین برای نکوهش زنان در اندیشۀ سیاسی خود، به کلام بزرگمهر و پیامبر (ص) و دیگر شخصیت‌های ایرانی و اسلامی استناد می‌کند. در این مقاله سعی بر آن است که با استناد بر سیاست‌نامه و به روش توصیفی- تحلیلی، به شرح و بسط مطالب فوق پرداخته شود.