پیوند سیاست، جامعه و نظام کیهانی در منظومۀ فکر خواجه نظام‌الملک طوسی

اندیشۀ سیاسی هر قوم و ملتی از ویژگی و هویت خاصی برخوردار است که سبب تداوم تاریخی آن می‌شود. به زعم بسیاری از اندیشمندان، آرمان پیوند و هماهنگی میان سیاست، جامعه و نظام کیهانی، هستۀ مرکزی نظام اندیشگی ایرانیان از عهد باستان تا عصر حاضر بوده است. آموزۀ هماهنگی جامعه با نظام کائنات و طرح رهبری سیاسی به‌مثابه نقطۀ پیوند میان آن‌دو، از عهد اسطوره‌ای و حماسی تا دوران ایران‌شهری و نیز کل دوران پس از ورود اسلام به ایران، همچون قالبی گفتمانی مرکزیت خود را در اندیشۀ سیاسی ایران حفظ نموده و با بسط به دیگر حوزه‌های تفکر، اقتدار تاریخی خود را به نمایش گذاشته است. درواقع، اندیشمندان ایرانی همواره تلاش داشته‌اند تا از الگوی نظم کیهانی راه به سوی نظم زمینی بگشایند. هیچ حوزه و شاخه‌ای از اندیشۀ سیاسی ایران، چه پیش و چه پس از ورود اسلام، نبوده که به گونه‌ای با این آرمان پیوستگی نداشته باشد، هرچند این نگرش در ادوار مختلف به شیوه‌ای خاص بازتاب و تبلور یافته است. عصر وزارت خواجه نظام‌الملک طوسی در دستگاه سلاجقه، به دلیل بحرانِ گذار از نظام خلافت به نظام ملوکیّت، برهۀ حساسی در تاریخ ایران است. با توجه به اینکه خواجه در کنار سیاست‌ورزی عملی، دستی هم بر سیاست نظری و سیاست‌نامه‌نویسی داشت، این پرسش مطرح است که آرمان کهن پیوند میان نظم کیهانی با نظم زمینی چه بازتابی در اندیشۀ سیاسی او داشته است. این مقاله سعی دارد با تکیه بر آثار مکتوب خواجه و نیز اسناد تاریخی و نوشته‌های اهل قلم در مورد وی، با رویکردی تاریخی- تحلیلی به واکاوی پرسش فوق بپردازد. یافته‌ها نشان می‌دهد که در شرایطی که نظام خلافت در زیست‌جهان اسلام دچار بحران شده بود، خواجه می‌کوشید با الهام از طرح شاهی آرمانی ایران باستان و به شیوه‌ای واقع‌بینانه، با درآمیختن آرمان‌خواهی ایران‌شهری و آموزه‌های اسلامی به حکومت ترکان در ایران سامان بخشد. او با وام‌گرفتن عناصری از اندیشۀ شاهی آرمانی ایران‌شهری، همچون الهی‌بودن مقام پادشاهی، فرّه ایزدی شاه، جمع دین‌یاری و شهریاری در وجود شاه و ارتباط سرشت شاهی با دگرگونی جهان، و آمیختن آنها با آموزه‌های اسلامی، کوشید تا ظهور نظم خوب و بد سیاسی را به حوادث آسمانی نسبت دهد و به‌این‌ترتیب، به بازتولید آرمان کهن پیوند سیاست با نظام هستی مبادرت نمود.