اندیشۀ سیاسی خواجه نظام‌الملک طوسی در سیاست‌نامه

با به‌قدرت‌رسیدن سلاجقه در ایران‌زمین و تسلط آنها بر بیشتر بخش‌های جهان اسلام، حکومت بزرگ اسلامی تحت سلطۀ اقوامی قرار گرفت که خود تجربۀ حکومتی چندانی نداشتند و برای ادارۀ این قلمرو وسیع به وزیران و دیوانیان ایرانی روی آوردند که از مهم‌ترین آنها می‌توان به خواجه نظام‌الملک طوسی اشاره کرد. نظام‌الملک به درخواست ملکشاه سلجوقی کتاب سیاست‌نامه را به‌عنوان راهنمایی برای ادارۀ قلمرو کشور بر اساس آیین و سنن پادشاهان پیشین نگاشت. در پژوهش حاضر ما در پی پاسخ‌دادن به این سوال هستیم که سیاست‌نامۀ خواجه نظام‌الملک چه جایگاهی در بازیابی اندیشه سیاسی ایران‌شهری در دوران اسلامی دارد؟ فرضیۀ اصلی ما این است که نظام‌الملک را می‌توان بزرگ‌ترین نمایندۀ سیاست‌نامه‌نویسی در دوران اسلامی نامید، او در عمل و نظر گامی بزرگ برای تداوم اندیشۀ سیاسی ایران‌شهری برداشت. خواجه در این اندیشۀ جدید، عناصری از آرمان‌خواهی ایران‌شهری را با واقع‌بینی سیاسی عصر تسلط ترکان در هم آمیخت. این اقدام وی کوششی موفق در گسست با اندیشۀ خلافت و شریعت‌نامه‌ها بود.