سیرتحول مدارس نظامیۀ خواجه نظام‌الملک طوسی تا دانشگاه‌های امروزی

خواجه نظام‌الملک طوسی، وزیر دانش‌دوست و مشهور سلسلۀ سلجوقیان در عهد وزارت خود خدمات علمی و فرهنگی بسیار عظیمی از قبیل: ساخت و تاسیس رباط و کاروان‌سراها، مدارس، بیمارستان‌ها، خانقاه‌ها و مساجد بسیاری را به انجام رسانید. از مهم‌ترین خدمات او ایجاد و تاسیس مدارسی بود که در تاریخ به نام وی و به مدارس نظامیه مشهور شدند. مهم‌ترین آنها عبارت‌اند از: نظامیه‌های بغداد، موصل، نیشابور، بلخ، هرات، مرو، آمل، گرگان، بصره، شیراز و اصفهان. نهضتی که نظام‌الملک با ساختن نظامیه‌های متعدد به وجود آورد، به‌زودی و باسرعت در ایران و بسیاری دیگر از بلاد کشورهای اسلامی دنبال شد، به‌طوری‌که در قرن‌های پنجم و ششم هجری هیچ شهری نبود که در آن مدارس متعدد وجود نداشته باشد. در عهد قاجار امیرکبیر با تاسیس دارالفنون که نهادی آموزشی مانند مکتب‌خانه‌ها و نظامیه‌ها بود همت گمارد. این مدارس به‌تدریج سرمشق دانشگاه‌های امروزی درایران و سراسر دیگر ممالک شدند. باتوجه به تاریخ ساخت مدارس نظامیه که در حکم مدرسه و دانشگاه بود می‌توان به این موضوع پی برد که کشور ایران در قرن یازدهم میلادی در زمینۀ ساختن دانشگاه و مدارس عالی یک تا دو قرن از دانشگاه‌هایی مانند آکسفورد و کمبریج در اروپا جلوتر بوده است. در این مقاله با تبیین سیر تاریخی تاسیس و الگوبرداری دانشگاه‌های امروزی از مدارس نظامیه و تحلیل درون‌متنی آثار و مکتوبات و مقالات مربوطه، طی فرایند تحلیلی تبیینی به چگونگی تاسیس ومدیریت حوزه‌های دینی و دانشگاه‌های کنونی پرداخته می‌شود.