بررسی سیاست خواجه نظام‌الملک طوسی پیرامون شیعیان اثنی‌عشری و اسماعیلی

هدف اصلی نوشتار حاضر جدای از پرداختن به شرح احوال و زندگانی نظام‌الملک، مطالعۀ سیاست خواجه نظام‌الملک طوسی پیرامون شیعیان اثنی‌عشری و اسماعیلی آن روزگار است. اهمیت این موضوع به این امر بازمی‌گردد که با جلوس الب‌ارسلان بر سریر سلطنت، خواجه با کشوری مواجه شد که بخش مرکزی آن را برای مدتی بالغ بر یکصد سال تحت استیلای امرای بویی بود. تسامح مذهبی و ارادت آل‌بویه به اهل‌بیت (ع) زمینه را برای رشد تشیّع اثنی‌عشری و فرقۀ اسماعیلی فراهم ساخته بود. در احیاء و تقویت مذهب سنت در این منطقه، خواجه از دو مذهب حنفی و شافعی به‌عنوان مذاهب رسمی امپراتوری پشتیبانی کرد. گرچه نظام آموزشی همیشه در تدارک دیوانیان شایسته موفق نبود، ولی ارتباط رسمی بین دین و دولت و علاقۀ سلجوقیان به احیاء تمدن اسلامی، طبقۀ حاکم مستبدی را متناسب با مذهب و فرهنگ ایجاد کرده بود. روش تحقیق، مطالعۀ تاریخی است که به شیوۀ توصیفی- تحلیلی و با استفاده از متون تاریخی و اسلامی و تحقیقات معاصر انجام گرفته است. این مقاله، به‌دنبال یافتن پاسخ این سوال پژوهش است که سیاست خواجه نظام‌الملک طوسی پیرامون شیعیان اثنی‌عشری و اسماعیلی چگونه بوده است؟ در پاسخ باید مطرح نمود که خواجه نظام‌الملک در ایران به‌عنوان یکی از مشهورترین وزیران مسلمان بود که مدت سه دهه منصب وزارت دولت سلجوقیان را برعهده داشت و با چاره‌اندیشی وی قلمرو سلجوقیان به اوج وسعت و قدرت رسید. خدمات فرهنگی و سیاسی وی به فرهنگ و تمدن ایرانی- اسلامی، ویژگی‌های او را ممتاز می‌سازد. تاریخ‌نویسان وی را به لحاظ مذهبی، متعصب به مذهب شافعی و داشتن روابط خصمانه با شیعیان دانسته‌اند، اما در مشی و رفتارهای عملی او، خصومت یا بی‌احترامی نسبت به شیعیان مشاهده نشده است. به گمان می‌رسد طرح اتهامات و نسبت‌های ناروا به خواجه نظام‌الملک، دست‌های غرض‌آلود و تفرقه‌افکنان بین مذاهب یا متعصبان مذهبی در کار بوده باشد و هدف آنان کمرنگ جلوه‌دادن خدمات ارزندۀ این شخصیت مسلمان و خردمند ایرانی بوده که با موفقیت توانسته برگ زرینی بر اوراق زرین تمدن اسلامی در تاریخ اسلام و ایران بیافزاید.