موانع تحقق عدالت از دیدگاه خواجه نظام‌الملک طوسی (با توجه به سیاست‌نامه)

یکی از بنیادی‌ترین مفاهیم در حیطۀ اندیشه و در علم سیاست، مفهوم «عدالت» است. از این مفهوم تعابیر و تعاریف متعددی شده و موضوع تفکر و تعقل بسیاری از اندیشمندان بوده است. یکی از این اندیشمندان خواجه نظام‌الملک طوسی، وزیر مقتدر سلسلۀ سلجوقی است. خواجه نظام‌الملک به دلیل شرایط خاص ایران دوران سلجوقی و ضرورتی که برای پرداختن به موضوع «عدالت» احساس می‌کرده، در کتاب ارزشمند خود، سیاست‌نامه (سیرالملوک)، بارها به موضوع «عدالت»، پرداخته و رعایت آن را به دولتمردان زمان خود، به‌ویژه سلطان سلجوقی توصیه نموده است. میراث فکری خواجه نشان می‌دهد که عدالت نه فقط در مقیاس فردی بلکه در مقام یک نهاد اساسی اجتماعی، اصلی‌ترین محور در حوزۀ تعاملات اجتماعی است. نوشتار حاضر به‌دنبال این است که این فرضیه را به بحث گذارد که خواجه عدالت را معادل حکومت توام با اقتدار قرار داد. خواجه نظام‌الملک در سیرالملوک سعی دارد با گزینش طرحی از عدالت که به دایرۀ قدرت یا چرخۀ عدالت معروف است، با جلوگیری از ظلم بر رعیت، قدرت حاکمیت را تحکیم بخشد.طبق نظر خواجه، شاه در راس هرم قدرت و رعیت در قاعدۀ آن قرار دارد و هرآنچه این نظم را تقویت کرده و ادامۀ آن را ممکن سازد، عین عدالت است و هرآنچه برهم‌زنندۀ این نظم باشد، بی‌عدالتی است. از نظر وی، برقراری عدالت کاملاً مطابق با اصول اندیشۀ ایرانشهری امکان‌پذیر نیست. خواجه نظام‌الملک، با واقع‌بینی عدالت را با داشتن نیم‌نگاهی به اندیشۀ عدالت در یونان باستان و دریافتی گزینشی از اندیشۀ عدالت در ایران باستان، تحلیل می‌کند. از نظر خواجه عدالت از بالا به پایین و از پادشاه به سمت رعیت جاری و ساری می‌شود. پادشاه وظیفۀ برقراری عدالت و رعیت تکلیف اطاعت از او را به عهده دارند. رعایت عدالت برای پادشاه، افزایش قدرت و دوام حکومت و برای رعیت، امنیت را به همراه دارد. خواجه رعایت «عدالت» را به‌جهت قوام و دوام حکومت، متذکر می‌شود و اجرای آن را عاملی در جهت افزایش قدرت پادشاه می‌داند.این مقاله با رویکردی توصیفی- تحلیلی و به روش کتابخانه‌ای به بررسی مفهوم «عدالت» از دیدگاه خواجه نظام‌الملک طوسی پرداخته و موانع تحقق آن را با توجه به سیاست‌نامه مورد بررسی قرار می‌دهد. خواجه موانع تحقق عدالت را در نظام سلطنت، فقدان یا تضعیف نظام برید، ضعف نظام قضایی، ساختار سیاسی قدرت و منافع آن، و نظام اقطاع داری می‌داند.