بررسی مقایسه‌ای مفهوم عدالت در اندیشۀ خواجه نظام‌الملک و میرزا ملکم‌خان ناظم‌الدوله

عدالت از مهم‌ترین مفاهیم اندیشۀ سیاسی است. در اندیشۀ خواجه نظام‌الملک نیز همچون عموم اندیشه‌ورزان کلاسیک و تئوری‌پردازان نظریۀ کهن سلطنت، مفهوم عدالت از جایگاهی مهم برخوردار است. آنچنان که طلیعۀ بحث خواجه در هر سه فصل اول سیاست‌نامه به تبیین همین مفهوم و اهمیتی که می‌بایست بدان داده شود پرداخته است و آن را با محور پادشاه مفصل‌بندی می‌کند. در مقاله‌ای که بدان پرداخته می‌شود تلاش می‌شود تا اندیشۀ خواجه نظام در مقابل یک اندیشه‌ورز مدرن ایرانی قرار گیرد که اولاً در آخرین سدۀ عصر سلطنت در ایران زندگی می‌کند و ثانیاً با اندیشۀ «غیری» به نام «غرب» آشنا است. سوال این است که با رویکردی مقایسه‌ای و گفتمانی چه تفاوتی میان نگاه خواجه نظام‌الملک و میرزا ملکم‌خان ناظم‌الدوله دربارۀ مفهوم عدالت وجود دارد؟ بررسی اندیشۀ میرزا ملکم‌خان ناظم‌الدوله نشان می‌دهد که از عصر پیشامشروطه به‌تدریج گفتمانی در ایران شکل می‌گیرد که در آن عدالت با محوریت پادشاه عادل که مدّنظر خواجه نظام است به مفهومی مبتنی بر نهاد عدالت‌خانه منتقل می‌شود و به عبارتی عدالت‌خانه دالّ مرکزی است که اندیشۀ عدالت و امنیت را مفصل‌بندی می‌کند. بدین‌ترتیب پس از چند هزاره حاکمیت گفتمان کهن سلطنت که در آن سیاست و عدالت مبتنی بر وجود پادشاه عادل بود و خواجه نظام شاخص‌ترین تئوری‌پرداز آن محسوب می‌شد، این نظریه جای خود را به اندیشه‌ای برگرفته از غرب می‌دهد که از قضا خود پادشاه را مهم‌ترین خطر برای تحقق عدالت می‌داند.