عوامل بقاء عمر ملک و دولت و علل بی فرّ و شکوه شدن سلطنت و حکومت از دیدگاه خواجه نظام‌الملک طوسی

خواجه حق سلطنت را به سه چیز مسلم می‌داند: انتخاب الهی و یا به تعبیر او فرّ الهی، توارث و درنهایت شمشیر و توانایی نظامی؛ و چون چنین خصوصیاتی در فردی جمع شود از نظر خواجه کفایت امور دینی و دنیاوی رعایا به ایشان تعلق می‌گیرد و وظیفۀ رعایا این است که: «راه اطاعت سپری کنند و به کار خویش مشغول شوند، و او آنها را از رنج‌ها آسوده دارد تا در سایۀ عدل او به رضایت روزگار بگذرانند». در اینجا یک سوال اساسی وجود دارد که آیا برای تداوم حکومت، مشروعیت اولیۀ حاکم و حکومت کافی است؟ در این مقاله، که مبتنی بر تفحص اختصاصی در کتاب سیاست‌نامه است، تلاش شده با توصیف عوامل بقاء عمر ملک و دولت و علل بی فرّ و شکوه شدن سلطنت و حکومت از دیدگاه خواجه نطام‌الملک، به این سوال پاسخ داده شود؛ پاسخی که بر این فرض استوار است که هیچ دولتی ابدی نیست و عملکرد حاکمان ضامن بقا و مسبب زوال آنها است.