خواجه نظام‌الملک؛ اصالت امر سیاسی و جایگاه سیاست‌نامه در اندیشۀ سیاسی

سیاست و امر سیاسی معمولاً به‌ویژه در دنیای کهن و کلاسیک، بالاستقلال شناخته شده و مورد اذعان قرار نگرفته است و سیاست و تامل دربارۀ آن در ذیل حوزه‌های دیگر معرفتی به‌ویژه دین مطرح بوده است. درعین‌حال ماهیت این حوزه و استقلال آن به‌ویژه برای فعالان سیاسی و نیز متفکرانی که از نزدیک درگیر سیاست بوده‌اند، نامکشوف نبوده است و لذا اصالت‌دادن به تبیین امر سیاسی بر اساس منطق خاص این عرصه، امر ناآشنایی در عرصۀ مناسبات و روابط سیاسی نبوده است. خواجه نظام‌الملک هم به‌لحاظ عنوان اثر مشهور خویش و هم از نظر منطق حاکم بر آن، در سنت سیاست‌نامه‌نویسی طبقه‌بندی شده است. با آنکه در باب کلیت چارچوب و محتوای حاکم بر سیاست‌نامه‌ها و دغدغه‌ای که آنها پیگیری کرده‌اند، توافقی کلی وجود دارد که همانا بیان شیوه‌های کسب، حفظ و افزایش قدرت سیاسی است، اما وقتی سخن از تبیین آبشخورها و منشاهای این تاملات سیاسی به میان می‌آید، تفاوت‌ها رخ می‌نمایاند. بررسی منطق حاکم بر سیاست‌نامۀ خواجه نظام‌الملک، بیان‌گر آن است که سیاست‌نامه را نباید صرفاً بازگویی و روایتی ساده از دستورالعمل‌هایی برشمرد که به‌منظور تعامل با قدرت سیاسی صورت می‌گیرد، بلکه به نظر می‌رسد خواجه نظام‌الملک درعین بهره‌گیری از سنت‌های پیشین موجود در جهان ایرانی و اسلامی، به تاسیس نظام فکری جدیدی در قالب ارائۀ الگوی مطلوب خویش اقدام می‌کند. تنوع و تکثر شیوه‌ها و منطقی که خواجه نظام‌الملک در چینش تفکرهای مختلف برای تبیین نظرات خویش به کار می‌گیرد، از سویی کار دسته‌بندی و طبقه‌بندی سیاست‌نامه ذیل حوزه و قلمرو خاصی از تاملات سیاسی را دشوار می‌سازد، ولی درعین‌حال می‌تواند در نگاهی به جایگاه و منزلت سیاست در دوره‌هایی از تاریخ ایرانی و اسلامی نیز راهگشا باشد؛ هرچند این گمانه‌زنی و دستاورد احتمالی آن را باید با احتیاط به دوره‌های دیگر تعمیم داد. در این نوشتار با استفاده از برخی بصیرت‌های نوینی که اندیشه‌های جدید سیاسی ازجمله اصالت تصمیم‌گیری در نظرات کارل اشمیت و هرمنوتیک قصدگرای امثال کوئینتین اسکینر ارائه می‌کنند، برای معنادارکردن برخی از جنبه‌های سیاست‌نامه تلاش می‌شود.