تبیین شکاف میان خواجه نظام‌الملک و برابری‌خواهان مذهبی با روش‌شناسی کوئنتین اسکینر

در قرن پنجم ه.ق نهضت مدرسه‌سازی تحت‌تاثیر اقدامات خواجه نظام‌الملک را می‌توان به‌عنوان یکی از اقدامات اساسی خواجه در راستای مقابله با شیعیان اسماعیلی و تقویت طلاب علوم دینی و پیروان فرقۀ شافعی قلمداد کرد. نگاه صرفِ تاریخی به سیاست‌نامه این انتقاد را برمی‌انگیزد که خواجه در برخورد با بدمذهبان و به‌طور ویژه، با اسماعیلیان از آرمان برابری به دور بوده است. بدین‌ترتیب پژوهش حاضر در راستای پرداختن به چرایی دوربودن خواجه از آرمان برابری مذهبی شکل گرفته است. با توجه به چنین هدفی، از روش فهم اندیشۀ سیاسی کوئنتین اسکینر بهره گرفته شده است. به عقیدۀ اسکینر، هدف اصلی مفسر، اثبات معنای متن است و تاکید دارد که این امر، صرفاً با قرائت خود متن به دست نمی‌آید، بلکه برای دستیابی به آن باید به «فراتر» یا «فروتر» از سطح ادبی متن رفت و در پس آن، انگیزه‌ها و نیات مولف و زمینۀ اجتماعی و زبان نگارشی آن را جست‌وجو کرد. چنین خوانشی از سیاست‌نامۀ خواجه در قبال بدمذهبان، توجه ما را به این نکته معطوف می‌سازد که سیاست‌نامه در ادامۀ سنت اندرزنامه‌نویسی قرار می‌گیرد که به حقیقت رابطۀ نیروهای سیاسی توجه دارد و نه به واقعیت تاریخی که به نظر خواجه، در مقایسه با حقیقت رابطۀ نیروها، از اهمیت کمتری برخوردار بوده است.