هنر و تمدن دوران سلجوقی با تاکید بر نقش نظام‌الملک در آن مطالعۀ موردی: سکه‌های دورۀ ملک‌شاه و الب‌ارسلان

دورۀ سلجوقی در تاریخ هنر و معماری ایران نه‌تنها شامل سال‌هایی است که این سلسله و اتابکان آن در ایران و آناتولی قدرت به دست آوردند، بلکه ادواری از زوال را نیز شامل می‌شود که کمی پس از متلاشی‌شدن آن چهره نمود. بنابراین دورۀ سلجوقیان در ایران تقریباً دو قرن ادامه یافت که در نیمۀ دوم سدۀ یازدهم میلادی/ پنجم هجری قمری با فتوحات سلجوقیان شروع شد و تا استقرار ایلخانان در نیمۀ دوم قرن سیزدهم میلادی/ هفتم هجری قمری ادامه یافت. حکومت سلجوقیان را در آناتولی باید با آغاز استقرار سلطنت مجزای روم (1078 میلادی/ 708 هجری قمری) محاسبه کرد؛ با اینکه این سلطنت در سال 1308 میلادی/ 708 هجری قمری از هم پاشید، ولی در قرن چهاردهم میلادی/ هشتم هجری قمری با امارت‌نشین‌های مختلف این سرزمین ادامه یافت. آثار هنری دورۀ سلجوقیان ایران در شکل‌گیری نهایی الگوهای کلاسیک هنر اسلامی در ایران و در سرزمین‌هایی که کمابیش تحت‌تاثیر مستقیم آن قرار داشتند، اهمیت اساسی و بنیادی داشت. از هند تا آسیای صغیر نتایج وسیعی داشت؛ و آثار ماندگار و متعددی از قبیل نگارگری، سفال‌گری، فلزکاری، شیشه‌گری، گچ‌بری، سکه، ضرب سکه و... به وجود آورده است.در تاریخ ایران پس از اسلام، ظهور سلسلۀ سلجوقی نقطۀ عطف مهمی است؛ دورۀ سلجوقی از دوره‌های مهم تاریخی کشور ایران، هم به لحاظ تامین‌کنندۀ استقلال و هویت ملی- دینی کشور و هم تاثیر شگرف آن در فرهنگ، تمدن و مذهب در سرزمین‌های هم‌جوار است. و نیز وجود وزیران ایرانی فرهنگ‌دوست همچون خواجه نظام‌الملک طوسی و عمیدالملک کندری، بار دیگر همچون گذشته سرزمین ایران را تبدیل به کشوری متمدن و بافرهنگ ساخت. می‌توان گفت: تشکیل دولت سلجوقی در قرن پنجم هجری هم‌زمان با آغاز قرن یازدهم میلادی یکی از رویدادهای مهم تاریخ ایران است. شایان ذکر است، با تاسیس دولت سلجوقی، پس از قرن‌ها حکومت‌های متفرق و محلی و برقراری استقلال تحقق یافته و ایران بر اساس هویت کهنسال خود احیا شد. نزدیک ده قرن از دورۀ سلجوقی می‌گذرد، اما بی‌شمار بناهای این دوره همچنان ایستایی خود را حفظ کرده و در برابر بلایای طبیعی و انسانی مقاومت می‌ورزند. هنرمندان سلجوقی فقط بناهای پرهیبت و با شکوه نساختند، آنها هنرهای تزئینی مانند: سفال‌گری، فلزکاری، نگارگری، گچ‌بری و... که از سده‌های پیش آغاز شده بود را به ارتقای تکنیکی و اعتلای زیبایی‌شناسانه رساندند. هنری که قالب اصلی‌اش را از دست نمی‌دهد.به این دلیل سیر و پژوهش در هنر تزئینی دوران سلجوقی، کاری وسیع و پردامنه است. چه بسیار ارزش‌های دوران سلجوقی که از پس قرن‌ها هنوز ناشناخته‌اند، و چه بی‌شمار حیرت‌ها و پاسخ‌ها که تا به امروز بی‌جواب مانده‌اند. در پژوهش حاضر، تلاش نگارنده بر آن خواهد بود که با بررسی نمودها و ویژگی‌های دوران حکومتی و هنر تزئینی سلجوقی تا حد توان به ارزش‌ها راه یابد.به‌طورکلی اهمیت هنر و تمدن سلجوقی در درون هنر در موقعیت عالی ایران در این هنر نهفته است، طوری‌که آن را می‌توان با نقش محوری ایتالیا در هنر اروپا مقایسه کرد. این هنر همچنین توسعۀ روزافزون هنر ایران را در سده‌های بعد نقش زد. هنر سلجوقی در جای خود با کمک خود سلجوقیان و یا دولت‌های بازماندۀ آنها از سوریه تا شمال هند کشیده می‌شد و طی دویست سال، پایه و معماری برای انواع هنرها از سفال‌گری تا فلزکاری و از کتاب‌آرایی تا معماری بود. گفتنی است 'که این دورۀ هنری پیش از سلجوقیان شروع شد و پس از آن دوره خاتمه یافت و این نکته را می‌رساند که سال‌شماری سبک‌های هنری خارج از دوره‌بندی تاریخ سیاسی است و با آن تطابق ندارد.' (کاتلی، 1376). بحث مورد نظر ما، «هنرهای تزئینی دوران سلجوقی» است؛ هنرهای تزئینی معمولاً در مقابل «هنرهای زیبا»، شامل نقاشی، عکاسی و تندیس‌های بزرگ که هیچ کاربردی به‌جز تماشاکردن ندارند، قرار داده می‌شود. شایان ذکر است، واژۀ هنرهای تزئینی برای آثاری همچون سفال‌گری، شیشه‌گری، کتاب‌آرایی، نگارگری، مشبک‌کاری روی فلزات و اسطرلاب‌ها، و بنای ساختمان‌ها مانند گچ‌بری به کار برده می‌شود.دورۀ موردنظر ما، دوره‌ای سرشار از این هنرها بود. هنرهایی که ردپای آن را می‌توان تاثیرگرفته از هنرهای پیش از اسلام (ساسانیان) دید؛ مانند محراب گچ‌بری امام‌زاده کرار در بوزون اصفهان که از بناهای ساسانی تقلید شده است. و یا در نگارگری از عنصر هنر مانوی تاثیر گرفته است. پژوهش حاضر، به این مهم یعنی هنرهای تزئینی دوران سلجوقی می‌پردازد.