خواجه نظام‌الملک و «نظریۀ سلطنت»؛ با تاکید بر «مشروعیت» و «قدسیت»

نظام حکومتی «سلطنت» که در اوایل دورۀ میانه به نوع غالب فرمانروایی در ایران دورۀ اسلامی تبدیل شده بود با پشتوانۀ نظری خلافت و مشروعیت ناشی از آن صورت‌بندی شده بود. این مبانی با تدوین سیرالملوک وارد مرحلۀ جدیدی از تکوین خود گردید که در عرصۀ مشروعیت‌بخشی مهم‌ترین تغییر و تحول را برای دوگانۀ سلطان- خلیفه پی‌ریزی نمود. از این‌رو می‌توان مولف سیرالملوک را مبدع نظریۀ سلطنت و صورت‌بندی نوین مشروعیت‌بخشی آن در نظر گرفت. پژوهش حاضر تلاش دارد مهم‌ترین مولفه‌های نظریۀ سلطنت را که خواجه نظام‌الملک در اثر مشهورش تدوین نموده مورد پرسش قرار داده و ضمن تبیین تاریخی آنها، با توجه به تحولات و بستر تاریخی زمانه مولف، آن را تحلیل نماید. این مدعا نیز مطرح می‌شود که وزیر بزرگ سلجوقی با قطع پیوند مشروعیت سلطان، از خلافت به خداوند نوعی از مشروعیت‌بخشی را برای سلطان در نظر گرفته که در جامعۀ اسلامی سابقه نداشته است. یافته‌های دیگر پژوهش نشان می‌دهد این امر در ادامۀ روند خود در میانۀ متاخر تبعاتی را به‌خصوص در بحث «قدسیت سلطان» در پی داشته که با منشا اولیۀ آن تفاوت‌های آشکاری را نشان داده است.