بدعت‌های انیرانی و بازگشت به سنت ایران‌شهری

تاسیس یا بازگشت به سنت یا اندیشه‌ای، معلول بحرانی جاری است که ذهن و اندیشۀ هر صاحب‌اندیشه‌ای را به چالش می‌گیرد. پس از سقوط نظام پادشاهی ساسانیان توسط سپاه اسلام، اندیشۀ ایران‌شهری به‌تدریج از «سنت مَلکان عجم» به «سنت خلفای عرب» منحرف گشت و فرّه ایزدی به ناگهان در «روزگار نحوست» محو گردید و جایش را به نافرهمندی «انیرانی» داد و اینجا بود که «نظم و نسق امور» از هم بگسست و بحران آغازیدن گرفت. خواجه نظام‌الملک طوسی، برای گذار از این روزگار نحوست و بازیافتن نظم و نسق پیشین، نه به‌سان اسماعیلیان «قیامت» به پا کرد و نه به روش چپ‌های امروزی، «انقلاب» طبقاتی را بنا نهاد؛ بلکه به سیرۀ ملوک عجم (= ایرانی)، هم در عمل و هم در اثر، بازگشت به سنت ایران‌شهری را، در حد ممکن، دوام و قوام بخشید. به‌طورکلی، خواجه در دورۀ وزارت خویش، با سه چالش اساسی مواجه بود: 1- پراکندگی اجتماعی و سرزمینی ایران‌زمین؛ 2- سیطرۀ سنت خلفای عرب؛ و 3- بیدادگری سلاطین. نتیجۀ این چالش‌ها، سربرآوردن دو بدعتِ بی‌دینی مَلِک و بی‌نظمی مُلک در سنت ایران‌شهری بوده است که توسط غیرایرانیان (= انیرانی) به‌تدریج شکل‌گرفت. خواجه نظام‌الملک، بازگشت به سرشت شاهیِ آرمانی و خروج از فرقه‌گرایی مذهبی را، تنها راهبردهای کلی عبور از این چالش‌ها می‌داند.