خواجه نظام‌الملک طوسی و نقش او در بسترسازی نظری برای تجدید حیات نهاد وزارت در تاریخ ایران پس از اسلام

نهاد دیوان‌سالاری و به‌تبع آن نهاد وزارت به‌عنوان راس نهاد دیوان‌سالاری، برای استقرار، تثبیت و اعمال قدرت نیاز به حدی از تمرکز قدرت و ثبات حکومت داشت که این مقتضی در اوضاع بی‌ثبات ایرانِ بعد از غلبۀ اعراب مسلمان دست‌کم به‌مدت دو قرن مفقود بود. پی‌آیند غلبۀ اعراب مسلمان بر ایرانیان و فروپاشی حکومت تمرکزگرای ساسانی، ایجاد حالتی بلاتکلیف در نحوه و نوع فرمانروایی در کشوری شد که خود اندکی پیش از آن، با حاکمیتی متمرکز یکی از امپراتوری‌های بزرگ آن روزگار به حساب می‌آمد. این احوالِ بی‌ثبات و نامتمرکز سیاسی عملاً امکان تجدید حیات نهاد وزارت را در ایران ناممکن ساخت. گرچه با سقوط بنی‌امیه و جانشینی بنی‌عباسِ متمایل به سنن ایرانی، ترویج سنت‌های سیاسی ایرانیان مطمح نظر قرار گرفت و تجدید حیات نهاد وزرات در حوزۀ خلافت میسر شد، اما از وجود نهاد وزارت در حوزۀ فرمانروایی حکومت‌های مستقل و نیمه‌مستقل ایرانی تا اواخر قرن سوم نشان چندانی نمی‌توان یافت. روی‌کارآمدن طاهریانِ نیمه‌مستقل از خلافت یا صفاریانِ داعیه‌دار ایرانی‌گری نیز در بازسازی نهاد وزارت موثر نیفتاد و این در عصر سامانیان بود که تجدید حیات عملی این نهاد با ظهور وزرای صاحب قدرت ممکن شد. به سختی می‌توان این نکته را پذیرفت که تجدید حیات عملی یک نهاد قدرتمند با اختیارات وسیع -که دست‌کم از لحاظ نظری در سطح نیابت سلطنت عمل می‌کرد- و با پیشینه‌ای ایرانی، در ساختار سیاسی تازه‌شکل‌گرفتۀ بعد از ورود اسلام به ایران که تاثیر مبانی اسلامی در آن به قوت برقرار بود، بدون کوشش‌های نظری که بستر مناسب را برای بقای عملی آن فراهم سازد، می‌توانست چندان قوام و دوامی داشته باشد. خواجه نظام‌الملک طوسی از برجسته‌ترین شخصیت‌هایی بود که کوشش‌هایی را در این مسیر سامان داد. او که در هنگامۀ تسلط ترکان سلجوقی به قدرت رسید و علاج درد آشفتگی سیاسی ایران را در ایجاد حکومتی متمرکز و قدرتمند می‌دانست، در نوع فرمانروایی سلاجقه -که برگرفته از سنت‌های قبیله‌ای بود- جز یک حکومت خان‌خانی که به آشوب سیاسی بیشتر منتهی می‌شد، چیز دیگری نمی‌دید، بنابراین با عطف توجه به سامان سیاسی ایران پیش از اسلام و ترغیب سلطان سلجوقی به تبعیت از آن الگوی حکومت‌داری -که متمرکزبودن قدرت وجه مشخصه‌اش بود- در پی سامان‌بخشیدن به اوضاع سیاسی زمانۀ خود برآمد. پیداست که الگوبرداری از آن سامان سیاسی و ترویج آن نحوۀ حکومت‌داری بدون تجدیدحیات نهاد وزارت به‌عنوان یکی از ارکان اصلی ساخت سیاسی قدرت در ایران پیش از اسلام –به‌ویژه در دورۀ ساسانی- امکان‌پذیر نبود، بنابراین نظام‌الملک طوسی توجه ویژه‌ای را به نهاد وزارت معطوف داشت. البته کوشش‌های نظری خواجه در جهت ایجاد بستری مناسب برای ادامۀ حیات نهاد وزارت، باید ذیل تلاش‌های او در جهت الگوبرداری از کلیت سامان سیاسی ایران پیش از اسلام فهم شود نه چیزی جدا و مستقل از آن. به عبارت دیگر نظام‌الملک در ضمن تلاش‌هایش برای الگو قراردادن کلیت آن ساختار، به نهاد وزارت و شخص وزیر به‌عنوان یکی از موثرترین کارگزاران آن سامان سیاسی توجهی خاص داشته و از این طریق توانست یک بستر نظری برای احیاء و بقای نهاد وزرات در دورۀ اسلامی فراهم کند. البته در این توجه به نهاد وزارت، نمی‌توان تاثیر جایگاه خود او به‌عنوان وزیری مقتدر را نادیده گرفت.