مبانیِ ایران‌شهریِ اندیشۀ سیاسیِ خواجه نظام‌الملک

یکی از مهم‌ترین مبانی اندیشۀ سیاسی خواجه نظام‌الملک طوسی، اندیشۀ ایران‌شهری بود. او در منصب وزارت سلجوقیان و با تسلط بر امور، سعی بر آن داشت که با بازگشت به سیاست‌نامه‌نویسی و احیایِ اندیشۀ ایران‌شهری، راهِ درستِ سیاست را به آنان آموخته و مدارِ سیاست را بر مبادیِ کُهنِ ایران‌شهری قرار دهد. او در این راه به عناصری چون فرّ ایزدی، عدالت و شاه آرمانی به‌عنوان اصلی‌ترین مفاهیمِ اندیشۀ خود پرداخته و درعین‌حال با پیوندی که میان دین و سیاست برقرار می‌کند، راه را برای بسط اصول اساسی اندیشۀ ایران‌شهری باز می‌کند. در تحلیل اندیشۀ او، پادشاهی عادل، که نمونه‌های آن را در طول تاریخ ذکر و از پادشاهان باستانی تا خلفا و سلاطین پس از اسلام در آنها وجود دارند، همه کسانی بودند دین‌آگاه و عدالت‌جو. شاه آرمانی، کانون اصلی تحلیل سیاست‌نامۀ خواجه نظام‌الملک است که او با نشان‌دادنِ آنها و برجسته‌کردنشان به‌دنبال نشان‌دادن راه درست و آرمانیِ حکومت‌کردن به پادشاه زمانۀ خود، ملک‌شاه سلجوقی، بود. با تحلیل سیاست‌نامۀ خواجه نظام‌الملک می‌توان این عناصر را در نظر داشت. او که از یک‌سو با خلافت عباسی و از سوی دیگر با سلطنت سلجوقیان مواجهه داشت، بنا بر مفرداتِ اندیشۀ ایران‌شهری، شاه را بر خلیفه برتری می‌دهد. این مقاله به‌دنبال آن است که با تحلیل متنِ سیاست‌نامه و با توجه به مفردات اندیشۀ ایران‌شهری بنیادهای اندیشۀ خواجه نظام‌الملک را تحلیل کند.