واکاوی موقعیت شیعۀ امامیه در دوران خواجه نظام‌الملک

پیروزی‌های چشمگیر سلجوقیان در نیمۀ قرن پنجم هجری و تصرف اکثر سرزمین‌های شرق جهان اسلام مرهون عوامل گوناگونی بود که مهم‌ترین آنها را می‌توان وجود خواجه نظام‌الملک حسن طوسی (م.485 ه.ق) وزیر باتدبیر دولت سلجوقی دانست. این کشور پهناور، پیش از وی حدود یکصدسال در سایۀ حکومت آل‌بویه دارای تسامح مذهبی بوده و ارادت به اهل‌بیت زمینه را برای رشد تشیع دوازده‌امامی و فرقۀ اسماعیلی فراهم کرده و از طرف دیگر نزاع‌های فرقه‌ای و تشنجات اجتماعی و مقابله با فاطمیان و عوامل داخلی آنان (اسماعیلیان) که درصدد توسعۀ قلمرو خود بودند؛ وضعیت سیاسی دولت را متزلزل کرده بود. خواجه به‌ناچار در جهت ایجاد تمرکز سیاسی در ایران، و برای یک‌دست‌کردن جامعه از لحاظ مذهبی فعالیت‌های بسیاری انجام داد.در آن زمان که مذهب رسمی خلافت عباسیان مذهب حنفی بود و فاطمیان با مذهب شیعۀ اسماعیلی درصدد توسعۀ نفوذ بودند و مذهب حنبلی از پیروان اندک و مذهب مالکی در آفریقا بود، لذا خواجه با رسمی‌کردن مذهب شافعی، زمینه را برای استقلال مذهبی از عباسیان و پیشگیری از نفوذ فاطمیان و یک‌پارچه‌کردن کشور پهناورایران فراهم آورد.این نوشتار در پی اثبات آن است که مخالفت سرسختانۀ خواجه با تشیع نه از سر عداوت با این مذهب بوده است، چراکه دلایلی استوار بر گرایش وی به تشیع وجود دارد، بلکه به دلایل سیاسی و اجتماعی چاره‌ای جز اتخاذ این رویکرد نداشته و این تاکتیک، براساس مصالح سیاسی و اجتماعی بوده است.