فضل تقدم خواجه نظام‌الملک طوسی بر نیکولو ماکیاولی و درانداختن مبانی واقع‌نگری

نیکولو ماکیاولی نیز به‌عنوان بنیان‌گذار اندیشۀ سیاسی مدرن با گسست از منطق اخلاقی سیاست‌نامه‌نویسی، شالوده‌ای نو برای بنیادگذاری سیاست فراهم می‌کند که بیان‌گر آغاز دوران جدیدی در تاریخ اندیشۀ سیاسی است. او دریافتی از قدرت سیاسی را عرضه کرد که بر پایۀ روش‌های تجربی و تاریخی به مطالعۀ سیاست می‌پردازد و پدیده‌هایی نظیر دولت، حکومت و قدرت سیاسی را به‌عنوان پدیده‌های طبیعی موردتوجه قرار می‌دهد که برآمده از کشاکش نیروهای اجتماعی بوده و بقاء و یا اضمحلال آن نیز به این عوامل بستگی دارد. ماکیاولی با اتخاذ «نگرشی مکانیکی» درصدد برمی‌آید مسائل سیاسی -از جمله قدرت سیاسی- را به «خودی خود» و به‌صورت امری مستقل موردتوجه قرار دهد که بازتاب‌دهندۀ نوعی از «سیاست قدرت» است که راهبردش صرفاً مبتنی بر حقیقت منطق رابطۀ نیروها و ملاحظات و مصلحت‌های سیاسی است.از این‌رو، ماکیاولی با رد نگرش‌های «یوتوپیایی»‌ و طرح نگرش «واقع‌گرایی سیاسی» محور فرایندهای سیاسی را دستیابی به قدرت سیاسی می‌داند و معتقد است که دوران بحث از سیاست‌های آرمانی و جست‌وجوی آرمان‌هایی نظیر فضیلت و سعادت از طریق قدرت که با نوعی خیال‌پردازی همراه است، به سر آمده است. مدعای اصلی مقالۀ حاضر این است که خواجه نظام‌الملک طوسی نیز حدود چهارصدوپنجاه سال پیش از ماکیاولی به طرح چشم‌اندازهایی پرداخته که می‌توان او را پیشگام واقع‌نگری -نه رویکرد واقع‌گرایی- در سیاست دانست. در اینجا برای رعایت جایگاه مفاهیم و ابزارهای تحلیل برآمده از آنها و نیفتادن در دام «اسطورۀ دکترین»، در تمایز با پارادایم واقع‌گرایی از اصطلاح واقع‌نگری بهره گرفته شده که مفهومی عام است و شائبۀ تحمیل یک دکترین را از چشم‌انداز حالِ حاضر به گذشته رفع می‌کند.