بررسی وضعیت علم در دوران مدارس نظامیه: با بررسی آثار طبقه‌بندی علوم و با تاکید بر کتاب«المنقذ من الضلالِ» غزالی

علم واقسام آن وتعیین شان وجایگاه هرعلمی در میان سایر علوم، یکی ازدغدغه‌های فکری بسیاری از فلاسفه، دانشمندان و متکلمان بوده است. افلاطون برای آموزش و تربیت فیلسوف- فرمانروا ناچار به طبقه‌بندی علوم شد. طبقه‌بندی وی معرفت‌شناختی- اخلاقی است. ارسطو راه استاد خود را ادامه داده و مبنای دیگری برای طبقه‌بندی علوم در تاریخ علم درنظرگرفت. شکل‌گیری علوم در تمدن اسلامی باعث به‌وجودآمدن دایره‌المعارف‌های علوم مختلف ازجمله فلسفی، علوم مذهبی، علوم دیوانی، علوم طبیعی و... گردید. از کندی، فارابی و ابن‌سینا به‌عنوان نخستین فیلسوفانی نام برده می‌شود که پیش از دورۀ سلجوقیان با نگارش آثاری در این ارتباط اقدام به طبقه‌بندی علوم کردند. از جوامع‌العلوم، مفاتیح‌العلوم، نزهت‌نامۀ علائی، فرّخ‌نامۀ جمالی و... نیز به‌عنوان آثاری در این ارتباط نام برده می‌شود.به‌دلیل تعالیم آموزشی- تربیتی خاص در تمدن اسلامی، تعیین سلسله‌مراتب علوم اهمیت دوچندان یافت. به‌طوری‌که نسل‌های متوالی محققان مسلمان، بخش قابل‌توجهی از استعداد فکری و توان خود را وقف شرح و بیان این موضوع کردند. درواقع می‌توان چنین گفت که هر «طبقه‌بندی علوم» بازتابی از وضعیت علوم در عصر خود را ارائه می‌دهد و هر سنت علمی- فلسفی باتوجه به شرایط سیاسی، اجتماعی و مذهبی دوران خود روش خاصی برای تدوین اثری در زمینۀ طبقه‌بندی علوم داشته است.برخی از مورخین بر این باور هستند که دوران شکوفایی علم در تمدن اسلامی مربوط به دوره‌ای است که خلافت در بغداد به سستی گرایید و حکومت‌های مختلف محلی مراکز علمی دیگری به‌جز بغداد در ری، طوس، نیشابور، مرو، فارس و مناطق دیگر به‌وجود آوردند. سوال اصلی این پژوهش این است که با تشکیل حکومت مقتدر و واحد سلجوقیان، وضعیت علم و اوضاع دانشمندان در این دوره چگونه بوده است؟ این نکته را باید خاطرنشان کرد که ازبین‌رفتن حکومت‌های محلی با تقویت یک مذهب خاص و رسمی که با حمایت خواجه نظام‌الملک وزیر مقتدر حکومت سلجوقیان همراه بوده هم‌زمان است ، همچنین این دوره مقارن است با مبارزۀ شدید امام محمد غزالی با فلسفه و تشکیک وی در قدرت عقل.در دوران حکومت سلجوقیان دانشمندانی همچون عمر خیام در ریاضیات و نجوم، ابوحاتم اسفزاری در علم‌الاوزان و مقادیر و نجوم، قطان مروزی در کیهان‌شناسی، ابوالبرکات بغدادی در فلسفۀ طبیعی، عمربن‌سهلان ساوی در علوم مختلف، ابن‌باجه و ابن‌رشد در فلسفۀ طبیعی، ابوحاتم مظفر اسفزاری در ریاضیات و علم‌الاوزان و مقادیر، اسماعیل جرجانی در پزشکی، عبدالرحمان خازنی مولف میزان‌الحکمه و... که ادامه‌دهندۀ راه دانشمندان پیش از خود بودند. ولی به مرور زمان با گسترش حاکمیت مذهبی و حمایت‌های خواجه نظام‌الملک از صوفیه که خود از ارادتمندان و بزرگ‌ترین حامیان تصوف بود و همچنین در چنین شرایطی با ظهور متفکرانی همچون امام محمد غزالی و عنایتی که به تصوف داشت، چراغ علم شکوفایی گذشتۀ خود را از دست داد و به دام فلسفه و کلام افتاد.دراین تحقیق در ابتدا با اشاره به اهمیت طبقه‌بندی علوم از جنبۀ تاریخ علم، همین‌طور ازلحاظ آموزشی- تربیتی و... ضمن اشاره به طبقه‌بندی افلاطون و ارسطو و بررسی معیار و ویژگی‌های آنها و تاثیری که در دورۀ اسلامی گذاشته است، به بررسی تحولات وتمایزات آن در دورۀ اسلامی به‌ویژه دوران صدارت خواجه نظام‌الملک خواهیم پرداخت و در بخش بعدی به جایگاه کتاب المنقذ من الظلال غزالی در تاریخ علم دورۀ اسلامی خواهیم پرداخت.