تحلیل اندیشه‌های سیاسی خواجه نظام‌الملک طوسی درخصوص اندیشۀ ایران‌شهری برمبنای نظریۀ کنش گفتاری جان آستین

یکی از مهم‌ترین اندیشمندان دورۀ اسلامی ایران‌زمین خواجه نظام‌الملک است که اثری عظیم و کم‌نظیر به‌نام سیاست‌نامه یا سیرالملوک را به رشتۀ تحریر درآورد. خواجه در پاسخ به بحران‌های ایران‌زمین و خطر اضمحلال آن، اقدام به ارائۀ نظریۀ پادشاهی آرمانی ایران‌شهری می‌کند و ازاین‌رو به مواجهه با بحران‌های موجود می‌پردازد. ناکارآمدی نظام خلافت: در عصر خواجه، خلافت کارایی خود را برای دفاع از شریعت اسلام از دست داده بود و خلیفه جز در محدودۀ خود در سایر سرزمین‌های اسلامی قدرتی نداشت و پادشاهان به‌صورت مستقل عمل می‌کردند. خروج اسماعیلیان: با ضعفی که در نظام خلافت به وجود آمده بود، اندیشه‌های دیگری نیز مطرح گردید. بنابراین یک‌پارچگی سرزمین‌های اسلامی به‌شدت تهدید می‌شد.بحران هویت: به‌دنبال یورش اعراب به سرزمین ایران و تصرف این سرزمین و حاکمیت نظام سیاسی خلافت، جامعۀ ایران با بحران هویت روبه‌رو گردیده بود و اکنون پس از دو قرن سکوت به‌دنبال احیای سنت‌ها و فرهنگ اصیل خود در راستای تعالیم اسلامی بود. در پاسخ به این مشکلات خواجه که به ناکارآمدی نظام خلافت مطلع بود و از سوی دیگر به تهدیدات اسماعیلیان به رهبری حسن صباح آگاه بود در اندیشه‌های خود به اندیشۀ شاهی آرمانی ایران باستان رجوع می‌کند تا هم بتواند به مشکلات پاسخ گوید و هم مدل جدیدی ارائه دهد تا ضعف نظام خلافت را پوشش دهد.این پژوهش درصدد است تا با بهره‌گیری از نظریۀ کنش‌های گفتاری جان لانگشاو آستین به بررسی لایه‌های پنهان سخن خواجه نظام‌الملک که در سیاست‌نامه مطرح گشته است، بپردازد. برطبق نظریۀ کنش‌های گفتاری جان آستین هر پاره‌گفتار یا جمله دارای سه کنش منظوری، بیانی و تاثیری است. براساس این نظریه زبان ادبی به آنچه انجام می‌دهد به همان اندازه توجه می‌کند که می‌گوید. مفهوم کنش‌سخن توجیهی زبان‌شناختی و فلسفی برای این ایده فراهم می‌کند که دسته‌ای از گفته‌ها وجود دارند که مقدم بر هر چیز، کاری انجام می‌دهند. کنش‌سخن جنبه‌هایی را که به آنها اشاره می‌کند، خود خلق می‌کند. این نظریه کمک می‌کند تا ادبیات را کنش یا رخداد بینگاریم که جهان را متحول می‌سازد. ازسوی‌دیگر گسستی میان معنا و قصد گوینده ایجاد می‌شود، زیرا این قصد مولف نیست که تعیین می‌کند با واژه‌ها چه کاری انجام دهیم؛ بلکه آنچه تعیین‌کننده است قراردادهای اجتماعی و زبانی است.