نقد تدابیر آموزشی و سیاسی اجتماعی نظام‌الملک (408-485 ه)

شخصیت سیاسی خواجه که در لقب نظام‌الملک متجلی شد، جدا از شخصیت آموزشی او نیست که در لقب العالم‌العادل ظهور کرد. چند حادثه در زندگی سیاسی او ممتاز است که عامل قضاوت‌های متفاوت در مورد او شده است. ورود انحصارطلبانۀ خواجه به صحنۀ سیاست و قدرت موردانتقاد بسیاری قرار گرفته است. منابع متاخر هم از این‌گونه ورود خواجه به صحنۀ قدرت و سیاست اظهار تاسف کرده‌اند و آن را موردانتقاد قرار داده‌اند. آنچه نشانۀ اهمیت خواجه در تاریخ ایران است سامان‌دهی او به امر دولت سلجوقی بوده است؛ که به همین سبب او را به نظام‌الملک ملقب ساخته‌اند. او را عامل اصلی سازمان‌دهی و نظم دولت به‌وسیلۀ نهاد آموزش دانسته‌اند. پدیده‌ای که در نوع خود در قرون وسطی کم‌نظیر است. نظام‌الملک ازآموزش و نظامیه برای کسب اهداف سیاسی- نظامی استفاده کرد. برنامه‌محوری خواجه در سامان‌دهی امور، تاسیس مراکز زنجیره‌ای نظامیه‌ها بوده است. او این مدارس را در جهت تامین اهداف اساسی دولت سلجوقی که به نیابت از بغداد رفتار می‌کرد، تاسیس کرد؛ و این نهادهای آموزشی، نیاز فرهنگی دستگاه خلافت عباسی که همان جلوگیری و سرکوب رواج تشیع در ایران و دورکردن نیروهای آنها از مراکز قدرت در بغداد به‌وسیلۀ تقویت مذاهب سنی بوده است، را تامین کرد. عظمت کار سامان‌دهی آموزش در قرون وسطی به قدری است که گروه کثیری از نویسندگان و محققان دچار مغالطه دربارۀ شخصیت او شده‌اند. پژوهش حاضر با بررسی مآخذ اصلی به حقیقت تاریخی و واقعیت وجودی رفتار سیاسی فرهنگی نظام‌الملک و کارکرد نهاد آموزش دورۀ سلجوقی دیدگاه‌های متفاوت و مخالف با یکدیگر را بررسی کرده است. این پژوهش تحلیل و توسعۀ تحقیقات مولف در کتاب تاریخ آموزش‌وپرورش در ایران و اسلام و مقالۀ مهار آموزش‌های شیعی عصر بویهی به‌وسیلۀ سلجوقیان تدوین شده است.