کهن‌الگوی عدالت و بازتولید آن در اندیشۀ سیاسی خواجه نظام‌الملک طوسی

یکی از مفاهیم محوری در اندیشۀ سیاسی ایرانی، مفهوم عدالت است. این مفهوم چنان در تاریخ گذشته و اکنون ما جریان دارد که می‌تواند به‌مثابه یک «کهن‌الگو» قلمداد شود. زیرا به‌مثابه نوعی درک و اندریافت جمعی و انگاره‌هایی روانی در ساختار ناخودآگاه اندیشۀ سیاسی ایران ریشه دارد و به‌مثابه منبعی از تجربه‌های تکرارشونده دائماً موردنظر قرار گرفته است. بر پایۀ چنین تعبیری، عدالت به‌سان کهن‌الگویی محوری در اندیشۀ سیاسی ایران مدام بازتولید شده و از آنجایی که در جهان پیش رو هیچ‌گاه تجلی تام نیافته است، هدف حکومت‌ها همواره پی‌جویی این خواستۀ دست‌نیافتنی و پُرکردن زمین از عدل و داد دانسته شده است. عدالت در اندیشۀ خواجه نظام‌الملک طوسی نیز به‌مثابه بازتابی از این کهن‌الگوی رایج، ترازوی همۀ نیکی‌هاست و سزاوارترین پادشاه از گاهِ آدم تاکنون آن است که دل وی جایگاه عدل و خانۀ وی آرامگاه دین‌داران و خردمندان و کاردانان و متصفان و مسلمانان باشد. خواجه عدالت را مایۀ راست‌ایستادن مملکت، بقا و به‌سامان‌شدن ملک، کوتاه‌شدن همۀ دست‌های دراز، برآسودن خلق و ظلم و بیداد را مایۀ زوال دولت می‌داند.ایدۀ بدیع خواجه به‌عنوان محور اصلی مقالۀ حاضر، این است که او در نظرداشت کهن‌الگوی عدالت چنان پیش می‌رود که حتی رعایت عدالت را مقدم بر اجرای شرع و برای پایداری ملک ضروری‌تر از آن می‌داند. تعبیر او از عدل نیز این است که می‌بایست با نشاندن هرکس در جای شایستۀ خود، حاصل آید که این در جای خود موجب استواری ارکان دولت است. خواجه تاکید می‌کند که روزگار نیک آن باشد که در آن روزگار پادشاهی عادل باشد، زیرا عدل عزّ دین است و قوت سلطان و صلاح لشکر و رعیت.