تبیین مولفه‌های واقع‌گرایی در اندیشۀ سیاسی خواجه نظام‌الملک

در بررسی نظریه‌های روابط بین‌الملل سنت همیشگی مراجعه به آراء و اندیشه‌های متفکران غربی و تشریح آن بوده است. به همین خاطر عموماً اندیشه‌های متفکران ایرانی مغفول مانده و یا کمتر موردتوجه قرار گرفته است. خواجه نظام‌الملک وزیر دولت سلجوقی ازجمله شخصیت‌های ایرانی است که نام وی بیشتر با کتاب سیاست‌نامه و توصیه‌هایش در بحث سیاست داخلی به پادشاه زمانه شناخته شده است و به‌نوعی اندیشه‌های وی در حوزۀ روابط بین‌الملل ناشناخته مانده است. پرسش اصلی پژوهش حاضر سنجش نسبت اندیشۀ خواجه با نظریۀ واقع‌گرایی در روابط بین‌الملل است. فرضیۀ پژوهش این است که آراء و اندیشه‌های این دانشمند ایرانی با نظریۀ واقع‌گرایی قرابت دارد. روش به‌کارگرفته‌شده از لحاظ شکل مقایسه‌ای و از بعد محتوایی توصیفی است. برای گردآوری داده‌ها نیز از روش کتابخانه‌ای استفاده شده است. یافته‌های پژوهش نشان می‌دهد به‌جز رویکرد خواجه نسبت به سه بحث سرشت انسان، آنارشی و اخلاق در سایر موارد اندیشه‌های وی با نظریۀ واقع‌گرایی انطباق کامل دارد. در اندیشۀ خواجه نظام‌الملک دولت همانند واقع‌گرایی عامل حفظ امنیت و پرهیز از بی‌نظمی و مسئول ارتباط با سایر دولت‌ها است (اصل دولت‌محوری). در تفکر خواجه نظام‌الملک قدرت جایگاه محوری دارد و او پادشاه را قدرت تمام می‌بخشد و اطاعت از پادشاه را فریضه و وظیفه می‌خواند. همچنین تمام وجه همت او معطوف به افزایش حشمت، صلابت و قدرت پادشاه است (اصل قدرت و زور). خواجه ابزار حکومت‌داری را عقل، دین و تجربه می‌دانست (اصل عقلانیت). نگاه خواجه نسبت به نیروی نظامی آن است که نیروی نظامی اصل و اساس بقای ملک است و درهرحال پادشاه باید برای بقا و غلبه بر دشمنان به تقویت هرچه‌بیشتر توان نظامی خود بپردازد (اصل خودیاری). بحث اصلی در سیاست‌نامه همانند همۀ سیرالملوک‌ها دربارۀ وسایل، راه‌ها و قواعد حفظ ادامۀ قدرت و چگونگی ادارۀ امور مملکت و آرامش و امنیت است (اصل بقاء).