خوانش خواجه نظام‌الملک از ساخت دولت و حکومت‌داری

وزیرِ کبیر نظام‌الملک، ماکیاول فرهیخته و از بزرگ‌ترین وزاری مشرق زمین و تداوم‌دهندۀ سنت سیاست‌نامه‌نویسی ایرانی در دورۀ میانۀ اسلامی است. خواجه نقش تعیین‌کننده‌ای در سیاست و حکومت دولت سلاجقه ایفا کرده است و کارگزار اصلی قدرت سیاسی این دوره محسوب می‌شود. بارقه‌های سنت فکری خواجه را باید در میراث اندیشۀ سیاسی ایران‌شهری جست‌وجو کرد. اندیشه‌های سیاسی خواجه در ارتباط با مفاهیم اساسی سیاست مانند دولت، حکومت، مذهب، عدالت و مردم بسیار حائز اهمیت هستند و تاثیرات بسیاری بر اندیشه‌های سیاسی حکومت‌های پساسلاجقه، به‌ویژه در شیوۀ وزارت و حکومت‌داری گذاشته است. در این نوشتار نگارندگان در راستای بررسی اندیشه‌های سیاسی نظام‌الملک در ارتباط با ساخت دولت و حکومت‌داری برآمده و با بررسی ماهیت دولت و حکومت در دوران میانۀ اسلامی، این فرضیه را مورد واکاوی قرار داده که، در اندیشۀ سیاسی نظام‌الملک ساخت دولت و حکومت‌داری به‌معنای دولت فراگیر، خودگردان، همگن، قانون‌مدار و عدالت‌محور می‌باشد. بر همین اساس، از منظر تئوریک، مولفه‌های متعددی در تئوریزه‌کردن ساخت دولت فراگیر و اقتدارگرا در زمان وزارت خواجه نقش داشته‌اند و مهم‌ترین آنها وابستگی نظری و عملی سلاطین پیشین به خلفا و تلاش خواجه برای امکان تاسیس حکومت مستقل می‌باشد. خوانش نظام‌الملک نسبت به ساخت دولت و حکومت با آنکه در مسیر تداوم‌بخشی به اقتدار و حفظ ثبات حکومتی است، ولی در تمایز با آن در ساختار و چارچوب‌هایی قرار دارد که ناشی از بینش خاص نظام‌الملک، پیروی از ساخت حکومت ساسانیان و مقتضیات زمانۀ دوران میانه می‌باشد.