«قدرت حاکم» و «حیات برهنه»؛ واکاوی هویت زنانه در «سیرالملوک»

شکل‌گیری هویت سیاسی زنان و تلاش برای حضوری پررنگ و اثرگذار در عرصۀ عمومی در تاریخ سیاسی- اجتماعی ایران همواره با افت‌وخیزهای فراوانی همراه بوده است، چنان‌چه در دوره‌هایی با حضور قدرتمند و مسلط زنان در موقعیت‌هایی چون پادشاهی مواجهیم و در مواردی دیگر که غالب هویت سیاسی زنان در آن قاب می‌نشیند به شکل زنانی کاملاً منزوی و خانه‌نشین. این هویت‌های بازنمودی نه امری مجرد و جداافتاده از فضای فرهنگی- اجتماعی، بلکه کاملاً تنیده با شبکه‌های قدرت موجود شکل گرفته و در راستای آن بالیده می‌شود. فضای فرهنگی- اجتماعی و روابط قدرتی که به شکلی مردانه تعریف می‌شود و رویکردی اساساً قهرآمیز و طردکننده نسبت به حضور زنان در فضاهای عمومی نشان می‌دهد. حاصل این نگاه تقلیل‌گرا عرصه‌ای تنگ و مطرود برای شکل‌گیری هویت اجتماعی زنان است که می‌توان به تعبیر آگامبن از آن به‌عنوان «حیات برهنه» نام برد. حیاتی که در حاشیۀ نظم مستقر شکل می‌گیرد و در پی انطباق با قلمرو رسمی سیاسی دچار «حذف» و «ادغام» می‌شود و درنتیجه این طرد و جمع توامان دچار «وضعیت استثنائی» می‌شود. وضعیتی که از دیدگاه آگامبن بنیانی مخفی است که آرام می‌گیرد و هنگامی که مرزهای آن شروع به آشفته‌شدن می‌کنند، «حیات برهنه»ای که در آن ساکن است، خود را رها می‌کند و سوژه- ابژه نزاع‌های سیاسی قرار می‌گیرد، از این‌رو «حیات برهنه» هم مکانی برای سازمان‌دهی قدرت حکومتی و هم مکانی برای خلاصی از آن است.مقالۀ پیش‌رو می‌کوشد تا با بررسی نحوۀ بازنمایی هویت سیاسی زن در «سیرالملوک» خواجه نظام‌الملک طوسی به‌عنوان یکی از قدرتمندترین شخصیت‌های سیاسی ایران، نگاه قدرت حاکم را در مقطعی از تاریخ سیاسی ایران یعنی عصر سلجوقیان که از قضا یکی از دوران‌های مهم از نظر حضور فعال و اثرگذار زنان در عرصۀ عمومی است، مورد واکاوی قرار دهد. از خلال تحلیل و تفسیری که بر اساس نظریۀ آگامبن انجام شد، این نتیجه به دست آمد که خواجه نظام‌الملک به‌عنوان نمایندۀ فرهنگ مردانه و بخشی از جریان قدرت حاکم، مخالف حضور زنان در عرصۀ عمومی است و با خطاب آنها با عناوینی چون «پرده ستر» و طرد آنها از عرصۀ عمومی به عرصۀ خصوصی و محدودکردن آنها به رتق و فتق امور منزل در مسیر تقویت «حیات برهنه» زنان ایران در عرصۀ اجتماعی و تحدید هویت سیاسی آنها قلم زده است. او مروج دیدگاهی است که بر پایۀ آن حضور و نفوذ زنان در عرصۀ عمومی و امور مملکتی برای دولت و مملکت منشا خطر و آفت تلقی می‌شود. روش پژوهش در این مقاله، روش تحلیل محتوا و روش گردآوری داده، روش کتابخانه‌ای- اسنادی می‌باشد.