تعارضات نهاد وزارت با نهاد سلطنت در دورۀ سلجوقیان، با تکیه بر سیاست‌نامۀ خواجه نظام‌الملک طوسی

نهاد وزارت در دورۀ سلطنت پادشاهان ترک، همواره کمابیش در تعارض با نهاد سلطنت بوده است. اندیشۀ سیاسی ایران پیش از اسلام که وزیران ایرانی میراث‌دار آن بوده و در پی احیای آن در دورۀ سلطنت ترکان برآمدند، به‌هیچ‌وجه با خوی تمامیت‌طلبانۀ مستبدان ترک، سازگاری نداشت. از طرف دیگر، سلاطین ترک سلجوقی نه می‌توانستند بدون حضور وزیران ایرانی به ادارۀ امور امپراتوری بپردازند و نه تحمل داشتند قدرتی را موازی با قدرت خود ببینند. نتیجۀ این وضعیت متناقض، تعارضات و مصائبی بود که نهاد وزارت در طول دورۀ امپراتوری سلجوقیان متحمل آن شد. درواقع ادارۀ امور بدون حضور این نیروهای ایرانی عملاً ناممکن بود و سلاطین ترک این را به‌خوبی دریافته بودند. پس نه این تعارضات به راه‌حل باثباتی می‌رسید و نه خاندان‌های بزرگ ایرانی که وزرا از میان ایشان انتخاب می‌شدند، از صفحۀ سیاست کنار گذاشته می‌شدند و نتیجه چیزی جز نابودی تدریجی نهاد وزارت و از میان رفتن خاندان‌های اصیل ایرانی نبود. با مطالعۀ سیاست‌نامه، اثر مهم خواجه نظام‌الملک طوسی که خود در دوران اقتدار سلسلۀ سلجوقی تجربۀ وزارت در نزد سلاطین این سلسله را داشته است، تصویری از میزان و چگونگی این تعارضات و رقابت‌های سیاسی میان وزیران و سلاطین برداشت می‌شود. نگارنده در مقالۀ حاضر کوشیده است تا بر همین اساس، صورت‌بندی منظم و روشنی را از این تعارضات ارائه دهد. همچنین مختصری از دلایل و پیامدهای این تعارضات بیان می‌شود تا گامی در راه روشن‌تر شدن بخشی از تاریخ میانۀ ایران باشد