مفهوم «داد» در سیاست‌نامۀ خواجه نظام‌الملک به منزلۀ امکان ساخت حقوقی قدرت

تاکنون نظریه‌های متفاوتی دربارۀ سنت سیاسی در ایران از سوی تاریخ‌پژوهان و متفکران ایرانی و غیرایرانی ارائه شده است. این نظریه‌ها علی‌رغم تفاوت‌هایی که بعضاً در فهم و ادراک ساخت قدرت در سنت حکمرانی ایرانی، نسبت به یکدیگر داشته‌اند، عمدتاً در یک ارزیابی مشترک‌اند و آن اینکه ساخت قدرت در ایران و خصوصاً نهاد شاهی ایرانی، فاقد هرگونه امکان برقراری پیوند حقوقی با سلسله‌مراتب نظام اجتماعی بوده است. بر همین اساس، تاریخ‌پژوهان و اندیشمندان سیاسی، عمدتاً به «استبدادی‌بودن» ساخت قدرت در سنت حکمرانی ایرانی رای داده‌اند. در این تلقی، استبداد به منزلۀ الگویی از قدرت در نظر گرفته شده است که در آن، رابطۀ شاه با زیردستانش و با مردم، رابطه‌ای شخصی، فره‌مندانه و غیرحقوقی است. در این مقاله، تلاش خواهیم کرد با ارائۀ خوانشی متفاوت و بدیع از مفهوم «داد» در رسالۀ سیاست‌نامۀ خواجه‌نظام‌الملک، امکان خوانشی حقوقی از رابطۀ شاه و مردم در سنت حکمرانی ایرانی را بگشاییم. به باور ما، مفهوم «داد» در نظریۀ سیاسی خواجه نظام‌الملک طوسی، نقطه‌ای کانونی است که امکان برقراری فاصلۀ میانِ اساس قدرت سیاسی را با شاه که به‌عنوان رئیس حکومت، قدرت سیاسی در اختیار اوست فراهم می‌کند. در همین فاصلۀ میان قدرت و منصب است که می‌توان جایگاهی برای ساخت حقوقی قدرت در سنت حکمرانی ایرانی گشود.