وزارت در ایران؛ تعدیل سلطنت، توازن قدرت

رویکرد اغلب نظریه پردازان و تحلیلگران در مقام ایده‌ای محوری در تفسیر تاریخ کهن ایران، تاکید بر تحقق استبداد شرقی و وجه تولید آسیایی در ایران، در قالب تمرکز و انحصار قدرت و استقرار سلطنت مطلقه فردی شاهانی است که بی هیچ مانع و محدودیتی بر این سرزمین سیطره داشته‌اند. مفروض نظری و تاریخی این پژوهش، ضمن پذیرش کلیت تفسیر مذکور، نقد و چالشی است - که با توجه به نقش نهاد وزارت و جایگاه و عملکرد وزیران در تاریخ ایران پیش و پس از اسلام - تا حدود تعیین کننده‌ای می‌توان بر این تفسیر وارد کرد. در واقع وزیران ایرانی که بسیاری از آنان مردمی وطن‌خواه و عالم بودند، در مقام اصلاحگرانی پیگیر با تلاش بسیار توانستند توازنی در ساختار قدرت حاکم ایجاد کنند و سیطره ظاهراً بی حد و حصر شاهان بر سرنوشت مردم ایران را تعدیل نمایند. این وزیران افزون بر آبادانی و ترقی ملک در ایجاد عدالت و بهبود حیات و معیشت مردم نیز موثر بودند و در مواردی بخش اعظم ترقی و عظمت ایران را - که در ساختاری یکسره مطلقه و متمرکز ممکن نبود - به آنان و نقش توازن بخش و تعدیل کننده ایشان می‌توان نسبت داد. اعصار متوالی تاریخ ایران شاهد مویدی بر این نظر است. بزرگمهر پیش از اسلام و جمع کثیری از این دست وزیران در طول سده‌های متوالی پس از اسلام تا عصر حاضر در این سلسله قرار می‌گیرند. وزرای ایرانی خلفای عرب پس از سلطه تازیان بر ایران، و وزرای خاندان‌های ایرانی و ترک و مغول حاکم بر ایران، و سرانجام برخی وزیران و رئیس الوزیران دوران معاصر از قائم مقام و امیرکبیر تا مستوفی و مشیر و موتمن و قوام و فروغی و مصدق و امینی از این جمله‌اند. در این میان برخی همچون وزیر دانشمند دودمان ترک تبار سلجوقی، خواجه نظام‌الملک طوسی، افزون بر عرصۀ پراتیک یا عمل سیاسی و دیوانی، در حوزۀ تئوریک یا نظریه پردازی و اندیشه ورزی سیاسی و حکومتی، در تعدیل و توازن ساختار قدرت در ایران نقشی تاریخی ایفا کردند.