بررسی تطبیقی کتاب سیاست‌نامۀ خواجه نظام‌الملک و فرائدالسلوک شمس‌الدین سجاسی دراندیشۀ سیاسی ایران‌شهری

بازپرداخت اندیشۀ سیاسی ایران‌شهری یکی از عمده‌ترین مفردات تداوم ایران‌زمین، در گذار از دورۀ باستان به دورۀ اسلامی بوده است و رشتۀ ناپیدایی است که دوره‌های مختلف تاریخی در ایران دورۀ اسلامی را به یکدیگر پیوند داده است. تاکنون، نویسندگان متعددی ازجمله نجم‌الدین رازی در مرصادالعباد، میرسیدعلی همدانی در ذخیره‌الملوک، ابراهیم ابرقوهی در مجمع‌البحرین و... دربارۀ این اندیشه قلم‌فرسایی کرده‌اند.در این میان، عناصری از اندیشۀ سیاسی ایران‌شهری را به بهترین وجهی می‌توان در سیاست‌نامۀ خواجه نظام‌الملک مشاهده کرد. خواجه نظام‌الملک و نوع برداشت او از اندیشۀ ایران‌شهری، نخستین بازتاب اساسی چگونگی سازش‌دادن غلامان ترک با این اندیشه است. سال‌ها بعد در 610 ه.ق شاهد تالیف کتاب دیگری با عنوان «فرائدالسلوک» هستیم که به‌مانند سیاست‌نامه نوعی جنبۀ آداب تعالیم عملی در نحوۀ ملک‌داری دارد. شمس‌الدین سجاسی (نویسندۀ این کتاب) قصد داشت باتوجه به اوضاع آشفتۀ قرن هفتم به اتابک ازبک فرزند محمدبن ایلدگُز (از اتابکان آذربایجان) که فرمانروایی نوجوان بود، به‌نوعی حکمت عملی و آداب حکومتی بیاموزد. این موضوع، مشابه انگیزۀ خواجه نظام‌الملک دربارۀ ملکشاه سلجوقی بوده است.در کتاب فرائدالسلوک، فر ایزدی از پادشاهان آرمانی باستانی به‌نوعی به سلاطین ترک انتقال یافته است. ازآنجاکه انعکاس این اندیشه در هر اثر، قاعدتاً می‌بایست با توجه به تغییر اوضاع سیاسی هر سلسله، فراز و فرودهایی داشته باشد، با مقایسۀ اندیشۀ ایران‌شهری در کتاب‌های مذکور، در پی آن هستیم که تاثیر اوضاع سیاسی حاکم در زمان تالیف آنها را مورد کنکاش قرار داده و اینکه با وجود شافعی‌مذهب‌بودن و مشابهت خاستگاه فکری هر دو نویسنده به‌لحاظ اندیشۀ مذهبی و سیاسی، چه عواملی باعث بروز این تفاوت‌ها در روش و زبان گفتاری حکمت‌های عملی و نحوۀ آداب حکومت گردیده است؟بخشی از نتایج پژوهش نشان می‌دهد که با یورش مغولان و پایان‌گرفتن عصر زرین فرهنگ ایران، تحولی اساسی در اندیشۀ سیاسی در ایران هویدا شد که به‌تدریج باعث شد بیش از پیش، عنصر ایران‌شهری اندیشۀ سیاسی در ایران در برابر عناصر بیگانۀ مغول رنگ ببازد؛ و درنتیجه اندیشۀ ایران‌شهری در کتاب فرائدالسلوک کم‌رنگ‌تر از سیاست‌نامۀ نظام‌الملک نمود یافت.