تاثیر منازعات مذهبی بر ساختار و فرم سیاست‌نامۀ خواجه نظام‌الملک طوسی

خواجه نظام‌الملک طوسی را نخستین و بزرگ‌ترین نمایندۀ سنت سیاست‌نامه‌نویسی در ایران دوره اسلامی می‌دانند. او در ادامه سنت اداری و بوروکراتیک اندیشه سیاسی ایران در قاموس وزیر ملک‌شاه سلجوقی و نظریه‌پرداز اندیشه سیاسی ایرانشاهی کتاب ارجمند سیاست‌نامه یا سیرالملوک را برای اداره بهتر امور، منطبق بر الگوی نهادینه شده ایرانشاهی تدوین کرده است. زمانه نظام‌الملک آنچنان سرشار از تعارض و رقابت فرق و مذاهب اسلامی بود که خواجه در عمل با دو چالش جدی مواجه بود. از سوئی، باید سلطان را به عوارض ساخت عشیره‌ای و نامتمرکز قدرت هوشیار می‌ساخت، و از سوی دیگر، باید از پروژهٔ سیاسی خود محافظت می‌کرد که هر آن ممکن بود با اغفال سلطان از سوی گروه‌های مذهبی رقیب دچار وقوف شود. نکته مهم این‌که این تعارضات تاثیری اجتناب‌ناپذیر بر ساختار و فرم سیاست‌نامه گذارده به طوری‌که آن را از درون دچار عدم انسجام کرده است. بدین‌سان هدف این مقاله از طریق این پرسش که منازعات مذهبی و فرقه‌ای عصر ملک‌شاه سلجوقی چه تاثیری بر شکل و ساختار سیاست‌نامه داشته، نشان دادن سیمای عمومی تعارضات بیرونی و اجتماعی اصحاب فرق و مذاهب در ساخت‌بندی سیاست‌نامه است. روش مورد استفاده این مقاله که گردآوری داده‌های آن به وسیله داده‌های اسنادی و کتابخانه‌ای انجام می‌شود، روش تحلیل مضمون (thematic analysis) از رویکردهای تحلیل کیفی است. یافته‌های این مقاله حکایت از آن دارد که بخش‌هایی از سیاست‌نامه به مسکنی آرام‌بخش می‌ماند که در آن، از پرتو خروجِ خوارج، سلطان را از آرامش جامعه مطمئن سازد. این درحالی است که این ساختار آرام و بی چالش از فصل سی و نهم به بعد روایت‌گر دورانی پرآشوب متاثر از منازعات شدید فرقه‌ای و مذهبی می‌شود. در بخشی دیگر حتی از این نیز فراتر رفته آئین، سنن و فرهنگ سیاسی و دینی بدمذهبان را به تصویر می‌کشد. در نهایت نتیجه این مقاله آن است که فرم و ساختار سه وجهی تسکینی، آشوبی و بددینی سیاست‌نامه، محصول منازعات بی‌پایان فرقه‌ای- مذهبی سال‌های حاکمیت سلجوقیان بوده است.