عقل جهان‌داری ایران‌شهری؛ مقایسه‌ای میان نامۀ تنسر و سیاست‌نامۀ خواجه

تاریخ ایران در دوران‌های گوناگون، چهره‌های پُرنفوذی را به‌چشم دیده است که در سرنوشت سیاسی این مرزوبوم تاثیری ماندگار از خود برجای گذاشته‌اند. از میان این چهره‌ها یک‌سو، موبدی بزرگ به‌نام تنسر، در برش تاریخی ایران باستان قرار دارد و سوی دیگر، خواجه نظام‌الملک، که در قامت وزیری مقتدر در دورۀ اسلامی و سده‌های میانه ظاهر شده است. تنسر بنابر روایات کهن، هیربد هیربدان و دولت‌مردی آگاه به امور سیاسی بود که در نقش مشاور در کنار اردشیر بابکان قرار گرفت و به او یاری رساند تا حکومت چندسری اشکانیان را براندازد و امپراتوری ساسانی را بنیان نهد. خواجه نظام‌الملک، وزیر دولت سلجوقی، نزدیک به سه دهه در این مقام ماند و در حفظ انسجام و یک‌پارچگی ایران نقشی محوری داشت. این دو چهره، هریک متن‌هایی مهم در اندیشۀ سیاسی از خود برجای گذاشته‌اند: نامۀ تنسر و سیاست‌نامۀ خواجه نظام‌الملک. پرسش این پژوهش آن است که آیا می‌توان با بازخوانی متون سیاست‌نامۀ خواجه نظام‌الملک و نامۀ تنسر به نقاط مشترکی میان اندیشۀ سیاسی این‌دو دست یافت؟ و آیا براساس چنین اشتراکاتی، امکان ترسیم الگوی خاصی در اندیشۀ سیاسی قدمایی ایران وجود دارد؟ در راستای پاسخ به این پرسش، با تحلیل محتوای کیفی این دو اثر و با استفاده از نظریۀ «بحران توماس اسپریگنز» در روش‌شناسی اندیشۀ سیاسی، روشن خواهد شد که این دو چهرۀ تاریخی، در دو برهۀ متفاوت از تاریخ ایران‌زمین، در شناسایی چیستی بحران، ریشه‌یابی علل و چرایی آن، و ارائۀ راهکار و چگونگی برون‌رفت از آن، به شیوه‌ای مشابه عمل کرده‌اند و بر الگوی خاصی از اندیشۀ سیاسی تکیه کرده‌اند که علی‌رغم تفاوت‌ها، شباهت‌های بسیاری با یکدیگر دارد. این مقایسه نشان می‌دهد ایرانیان از نوعی خرد سیاسی بهره‌مندند که ریشه‌ای کهن در سنت اندیشۀ ایران‌شهری دارد و دولت‌مردان بزرگ در مواجهه با آشوب‌ها در برش‌های تاریخی گوناگون بدان بازمی‌گردند. به دیگرسخن، در ایران وجهی «عقل جهانداری» وجود دارد که در رویارویی با بحران زمانه مکرر بدان رجوع شده تا از مجرای مولفه‌های محوری آن همچون: جایگاه برتر فرمانروای آرمانی، حفظ اعتدال، فرزانگی و خرد، دادگری و عدل، پاس‌داشت سلسله‌مراتب، راهی برای خروج از بحران بجویند و با نگاهی به آینده، زمینه‌ای برای تداوم و بقای تمدن و فرهنگ ایرانی بیافرینند.