حکمت و خرد قدیم از دیدگاه سلجوقی: منابع اندیشه‌های سیاسی نظام‌الملک

از اولین دوره‌های تاریخ اسلام تقریباً عواملی که موجب رونق و ترویج آن شدند، یکی پویایی و پتانسیل داخلی خود اسلام بود و دیگری منابع خارجی غیراسلامی بود که در سه سنت مختلف پذیرفته شده بودند:الف) آثار نظری که توسط فقهی‌ها ارائه شده بودند و به مدیران توصیه می‌کردند که مطابق قانون و اسلام عمل کنند؛ب) تجربیات اوتوپیایی که توسط فیلسوفان ارائه شده بودند، که از فیلسوفان یونان باستان الهام گرفته بودند؛ج) هنرهای ادبی مانند داستان که در ابتدا بر مبنای هند بودند، ولی در ایران توسعه یافته بود.چنین آثاری در اواخر سامانیان با اسامی مانند اندرزنامه و پندنامه همسو با کتاب‌های نصیحت‌نامه و سیاست‌نامه گسترش یافت. اثر نظام‌الملک از نمونه‌های زیبای مبحث سوم که در بالا ذکر شد، می‌باشد. چنین کارهایی معمولاً برای مقامات ارشد که در راس حکومت کار می‌کردند و همچنین برای فیلسوفانی که در پی جست‌وجوی جواب برای سوال «کارهای دولت چگونه به بهترین شکل انجام بگیرند» خیلی عالی بود. منابع مورد تقاضا معمولاً ایران، توران، یونان، یهودیت، آداب‌ورسوم اسلامی بود. کار نظام‌الملک و ریشه‌های اندیشۀ او در سه لایه خود را به منصه ظهور رساند.1. لایۀ افسانه‌ای: مراجع در این دسته بیشتر داستان‌های افسانه‌ای از دولتمردان ایران، هند، توران، یونان و روم و یهودیان است.2- لایۀ دوم نمونه‌هایی از شیوه‌های قرآن، حدیث و سنت چهار خلیفه را شامل می‌شود. حضرت پیامبر، حضرت ابوبکر، عمر، عثمان و علی.3. تاریخ و حافظۀ معاصر: به‌ویژه نمونه‌هایی از خلفای عباسی که در دوران مامون و معتصم در حال توسعه بودند، و همچنین می‌توان سلجوقیان را که در دورۀ سامانیان زندگی می‌کردند و همچنین غزنویان و قاراخانیان را به‌عنوان نمونه ذکر کرد.از مسائل علمی دورۀ حیات نظام‌الملک و راه‌حل‌های پیشنهادی آن از طریق این نمونه‌های ریشه‌ای عمیق را خود نظام‌الملک برایش تلاش‌های وافری انجام داده بود. البته نمونه‌های انتخاب‌شده و قهرمانان، و همچنین جامعه‌ای که خودش در آن زندگی می‌کرد و همچنین با توجه به سیاست همان زمان آنها را انتخاب کرده بود. از میان خلفای عباسی اولویت‌دادن مخصوصاً به معتصم که مادرش ترک بود و مامون که مادرش ایرانی بود، تصادفی نیست. در این مقاله اندیشه‌های نظام‌الملک و منابع آن، و همچنین داده‌های عددیان را با توجه به نقشۀ فکری و افق ذهنی وی بررسی خواهیم کرد.